Bir çoğumuz hayatında yapması gereken bir şeyleri ertelemiştir. Aslında bu gerilime niye olan bir durum olsa da, değerli bir ruhsal sorun oluşturmaz. Fakat kimi şahısların yapması gerekenleri daima ertelemeleri bir davranış kalıbı haline gelirse gündelik hayatını olumsuz olarak tesirler.
Ertelemek sözü Latince proscrastinare (İngilizce procrastination) sözünden gelir ve yarına bırakmak manasına gelir. Eski Yunanca’da akrasia, mantığa alışılmamış bir şey yapmak yerine kullanılır.
Klinik müdahaleyi gerektiren durum “kişinin kararınun olumsuz olacağını bildiği biçimde, niyetlendiği davranışı bilerek yapmayı ertelemesidir”. Bu durum yapılması gereken işi başlatmayı yahut sonuçlandırmayı son dakikaya bırakmak ya da hiç tamamlayamamaktır.
Bu davranış probleminin toplumda beş şahıstan birinde, öğrenciler içinde da iki bireyden birinde görüldüğü bildirilmektedir. Erteleme kişinin performansını olumsuz tarafta etkilediği üzere ruh sıhhati sıkıntılarının doğmasına da yer hazırlar. Sorunun üstesinden gelmek konusunda kritik nokta, kişinin erteleme davranışının gerisindeki niçinler konusunda farkındalık kazanmasıdır.
Erteleme davranışının ruhsal dinamikleri
Ertelemek kişinin kendisini düzenlemek konusundaki başarısızlığı kararı kendisine ziyan vermesidir. Kişilik özellikleri açısından değerlendirildiğinde gündelik lisanda sıklıkla “sorumluluk” tarifi ortasında görülen “tedbirlilik” boyutunun düşüklüğü ile ilişkilendirilmiştir. Zira beş faktör kişilik kuramında yer alan tedbirlilik; dikkatli, ihtimamlı ve niyetli olmak üzere erteleme davranışını engelleyecek nitelikler içerir.
Erteleyen kişi, ertelediği işi yapacağını bildiği için hem erteleme süreci sırasında kahır yaşar, birebir vakitte ertelediği işi sonrasındasında çabukla ve daha düşük nitelikte yapacağı için ayrıyeten rahatsızlık duyar. Olumsuz sonuçlar vereceğini bilerek bu davranışı sürdürmek akıldışı olarak görülür. Bunun sürdürülmesinin sebebi, yapılması gereken işin temelindeki dert, korku, güvensizlik, kendinden kuşku, keder üzere olumsuz hisleri yönetmekteki zorluktur.
Erteleme davranışının altında olumsuz ruh hali yatar. Erteleme davranışı sıklıkla düşünüldüğü üzere vakti yönetmek konusunda beceriksizlik olmayıp, his idaresi problemidir. Kısa devirdeki olumsuz histen kaçınmak için başvurulan bir yoldur. Bunun niçini yapılması gereken iş konusunda kendine güvenmemesi yahut hudutlarını zorladığı için güç gelmesidir. bu biçimdece işin biraz daha sonraya ertelenmesi ve kişinin kendisine daha kolay yahut zevkli gelen bir mevzuya yönelmesi rahatlatıcı tesir yapar. Hiç elbet bakılırsav var olamaya devam ettiği için kişinin karşısına artan gerilim, telaş, kendini suçlama ve özsaygıda azalmaya sebep olarak çıkar. Lakin işi kısa bir süreliğine ertelemenin bireye yaşattığı rahatlama duygusu, erteleme davranışının mükafatı olur. Vakit ortasında kronik erteleme davranışına sahip olanlar, yalnızca verimlerindeki düşüklük niçiniyle değil bununla birlikte kronik gerilim, düşük hayat doyumu, depresyon ve korku belirtilerini de içine alan akıl ve ruh sıhhati problemlerinin yan sıra hipertansiyon ve kalp damar hastalıkları üzere vücut sıhhati belirtileri de gösterirler.
Hususun bir öteki enteresan istikameti erteleme davranışının evrimsel geçmişimizle ilişkisinin olmasıdır. Bunun sebebi insan tabiatının fabrika ayarlarının evvela kısa devirli muhtaçlıklarını, uzun periyotlu gereksinimlerinin önüne koymasıdır. Kimi psikologların günümüzde yaygın olarak kullandığı “şimdi ve burada” yaklaşımı bu bahis için de geçerlidir. Bu yaklaşım açısından kişi “gelecekteki kendini” bir yabancı olarak kıymetlendirir ve badire veren işi, oburunun işi olarak görür. Zira bu sırada kişinin karşısındaki vazife beynin tehlike merkezinde tehdit olarak algılanmaktadır.
İşi değil, hazzı erteleyin
Süreksiz dürtülere boyun eğmek uzun erimli amaçlardan uzaklaşmaya yol açar. Bu özellik yalnızca yapılan bir işin gecikmesine niye olmayıp, daha büyük ziyanlar vermesi mümkündür. Örneğin gençler için ödev teslim tarihini geciktirmek, imtihanlarda başarısız olarak geç mezun olmak yahut eğitimi tamamlayamamak, sıhhat ile ilgili denetimleri atlamak, değersiz isteklerine mahzur olamayarak daha büyük bir yatırımın kendisine sağlayacağı gayelere ulaşamamak üzere.
sonuçları açısından bakıldığında biroldukcaları için akıldışı olan bu davranış temel olarak verimlilikle ilgili değil, his ile ilgilidir. İnsan beyni daima olarak kendisine haz verecek ödül peşindedir. Bu niçinle erteleme konusunda bu döngüyü kıracak bir ödül bulunmadıkça tıpkı davranışı yenidenlamaya devam eder. Bu niçinle erteleme davranışının önüne geçmek için daha büyük ve uygun bir ödül bulmak gerekir. Lakin erteleme davranışına yol açan fazlaca sayıda sebep olması niçiniyle tahlilin dışa değil, kişinin kendisine bağlı içsel nitelik taşıması gerekir.
Başa çıkma biçimleri
Mindfullness: Bu mevzuda son vakit içinderda yaygın olan ve yeni olduğu düşünülen bütün metotlarda olduğu üzere, her kaygıya deva olduğu ileri sürülen, şuurlu farkındalık (mindfullness) uzmanları “kendine karşı bağışlayıcı olmanın” ve “kendine şefkat göstermenin” verimliliği artırdığını argüman etmektedir.
Farkındalık konusunda bilişsel süreçlere odaklanan ve davranış değişikliği formlarına ağırlaşan farklı anlayıştaki uzmanların teklifleri ise şöyleki özetlenebilir:
Merakı teşvik etmek: Erteleme eğilimini fark eden kişinin vücut ve zihnindeki duyumlara odaklanması yararlı olabilir. Sizi baştan çıkartan hisler neler? Vücudunuzun neresinde bunları hissediyorsunuz? Bu size neyi hatırlatıyor? Erteleme kanısından daha sonra ne hissediyorsunuz? Hangi hisler ortaya çıkıyor? Bu sorulara odaklanmak erteleme davranışına niçinlerini anlamaya ve davranışı denetim etmeye yardımcı olabilir.
Bir daha sonraki hareketi düşünmek: Bu kaçınılan davranışı modüllere bölmek istikametindeki klasik yaklaşımı içerir. Bir daha sonraki hareket sonları yatıştırır ve nazaranvle kişinin ortasına giren manisi aşmasına yardım eder. bakılırsavin ertelenmesinin yaratacağı tasayı fark etmek, sıradan bir adım atmaya yol açar. Yapılacak bir ödev için yalnızca başlığı yazmak üzere hayli kolay bir adımı atmak, bir daha sonraki adım için istek uyandırabilir. Zira motivasyon sıklıkla harekete geçmek ve başlamakla güçlenir.
Baştan çıkartıcıları ulaşılmaz kılmak yahut güçleştirmek: Dış şartları değiştirmek kendimizi değiştirmekten kolaydır. Belli ölçüde tasa ve rahatsızlık yaratsa da, kendimiz ve baştan çıkartıcılar ortasına pürüzler koymak bir tahlil sunabilir. Örneğin takıntılı olarak toplumsal medyaya yönelen biri telefonundan bununla ilgili app’leri kaldırabilir yahut basitçe hatırlayamayacağı 12 haneli bir şifre oluşturabilir. Bunu yaparak erteleme davranışının önüne bir mahzur koyarak ve erteleme davranışının mükafatını zorlaştırır. Erken kalkmakta zorlanan ve sabahları idman yapmak isteyen biri, gece idman giysilerini giyerek yatarsa, niyetlendiği davranışı yapması kolaylaşır.
“Yapmaktan vazgeçilecekler listesi” yapmak: Biroldukça kişinin günlük yahut haftalık “yapılacaklar listesi” vardır. Bu listede yazılanlar farklı değer derecesindedir ve sıklıkla üzerine çizgi atılanlar daha düşük değere sahip olanlardır. Bu niçinle de erteleme davranışına mani olmazlar. Bunun yerine yapmaktan vazgeçilenler listesi, erteleme davranışını engelleyerek, gücün değer derecesi yüksek hususlara odaklanılmasına imkan verebilir.
Sonuç
Erteleme davranışı kökü derinlere inen varoluşsal bir sıkıntıdır. Vaktimizi neleri yaparak geçirmeye niyetlendiğimizle, ne yaparak geçirdiğimiz konusunda sorgulamayı ve derinleşmeyi gerektirir. İnsanın kendisine ıstırap veren etkinliklerden kaçınmak ve haz verenlere yönelmek konusunda zafiyeti vardır ve yaptığımız seçimler sonunda keyifli olmak isteriz. Dürtülerini erteleyemeyenler kısa devirde, erteleyebilenler ise uzun devirde ve daha büyük emellerine ulaşarak memnun olurlar. Sonunda da herkes hak ettiğini elde eder.
Ertelemek sözü Latince proscrastinare (İngilizce procrastination) sözünden gelir ve yarına bırakmak manasına gelir. Eski Yunanca’da akrasia, mantığa alışılmamış bir şey yapmak yerine kullanılır.
Klinik müdahaleyi gerektiren durum “kişinin kararınun olumsuz olacağını bildiği biçimde, niyetlendiği davranışı bilerek yapmayı ertelemesidir”. Bu durum yapılması gereken işi başlatmayı yahut sonuçlandırmayı son dakikaya bırakmak ya da hiç tamamlayamamaktır.
Bu davranış probleminin toplumda beş şahıstan birinde, öğrenciler içinde da iki bireyden birinde görüldüğü bildirilmektedir. Erteleme kişinin performansını olumsuz tarafta etkilediği üzere ruh sıhhati sıkıntılarının doğmasına da yer hazırlar. Sorunun üstesinden gelmek konusunda kritik nokta, kişinin erteleme davranışının gerisindeki niçinler konusunda farkındalık kazanmasıdır.
Erteleme davranışının ruhsal dinamikleri
Ertelemek kişinin kendisini düzenlemek konusundaki başarısızlığı kararı kendisine ziyan vermesidir. Kişilik özellikleri açısından değerlendirildiğinde gündelik lisanda sıklıkla “sorumluluk” tarifi ortasında görülen “tedbirlilik” boyutunun düşüklüğü ile ilişkilendirilmiştir. Zira beş faktör kişilik kuramında yer alan tedbirlilik; dikkatli, ihtimamlı ve niyetli olmak üzere erteleme davranışını engelleyecek nitelikler içerir.
Erteleyen kişi, ertelediği işi yapacağını bildiği için hem erteleme süreci sırasında kahır yaşar, birebir vakitte ertelediği işi sonrasındasında çabukla ve daha düşük nitelikte yapacağı için ayrıyeten rahatsızlık duyar. Olumsuz sonuçlar vereceğini bilerek bu davranışı sürdürmek akıldışı olarak görülür. Bunun sürdürülmesinin sebebi, yapılması gereken işin temelindeki dert, korku, güvensizlik, kendinden kuşku, keder üzere olumsuz hisleri yönetmekteki zorluktur.
Erteleme davranışının altında olumsuz ruh hali yatar. Erteleme davranışı sıklıkla düşünüldüğü üzere vakti yönetmek konusunda beceriksizlik olmayıp, his idaresi problemidir. Kısa devirdeki olumsuz histen kaçınmak için başvurulan bir yoldur. Bunun niçini yapılması gereken iş konusunda kendine güvenmemesi yahut hudutlarını zorladığı için güç gelmesidir. bu biçimdece işin biraz daha sonraya ertelenmesi ve kişinin kendisine daha kolay yahut zevkli gelen bir mevzuya yönelmesi rahatlatıcı tesir yapar. Hiç elbet bakılırsav var olamaya devam ettiği için kişinin karşısına artan gerilim, telaş, kendini suçlama ve özsaygıda azalmaya sebep olarak çıkar. Lakin işi kısa bir süreliğine ertelemenin bireye yaşattığı rahatlama duygusu, erteleme davranışının mükafatı olur. Vakit ortasında kronik erteleme davranışına sahip olanlar, yalnızca verimlerindeki düşüklük niçiniyle değil bununla birlikte kronik gerilim, düşük hayat doyumu, depresyon ve korku belirtilerini de içine alan akıl ve ruh sıhhati problemlerinin yan sıra hipertansiyon ve kalp damar hastalıkları üzere vücut sıhhati belirtileri de gösterirler.
Hususun bir öteki enteresan istikameti erteleme davranışının evrimsel geçmişimizle ilişkisinin olmasıdır. Bunun sebebi insan tabiatının fabrika ayarlarının evvela kısa devirli muhtaçlıklarını, uzun periyotlu gereksinimlerinin önüne koymasıdır. Kimi psikologların günümüzde yaygın olarak kullandığı “şimdi ve burada” yaklaşımı bu bahis için de geçerlidir. Bu yaklaşım açısından kişi “gelecekteki kendini” bir yabancı olarak kıymetlendirir ve badire veren işi, oburunun işi olarak görür. Zira bu sırada kişinin karşısındaki vazife beynin tehlike merkezinde tehdit olarak algılanmaktadır.
İşi değil, hazzı erteleyin
Süreksiz dürtülere boyun eğmek uzun erimli amaçlardan uzaklaşmaya yol açar. Bu özellik yalnızca yapılan bir işin gecikmesine niye olmayıp, daha büyük ziyanlar vermesi mümkündür. Örneğin gençler için ödev teslim tarihini geciktirmek, imtihanlarda başarısız olarak geç mezun olmak yahut eğitimi tamamlayamamak, sıhhat ile ilgili denetimleri atlamak, değersiz isteklerine mahzur olamayarak daha büyük bir yatırımın kendisine sağlayacağı gayelere ulaşamamak üzere.
sonuçları açısından bakıldığında biroldukcaları için akıldışı olan bu davranış temel olarak verimlilikle ilgili değil, his ile ilgilidir. İnsan beyni daima olarak kendisine haz verecek ödül peşindedir. Bu niçinle erteleme konusunda bu döngüyü kıracak bir ödül bulunmadıkça tıpkı davranışı yenidenlamaya devam eder. Bu niçinle erteleme davranışının önüne geçmek için daha büyük ve uygun bir ödül bulmak gerekir. Lakin erteleme davranışına yol açan fazlaca sayıda sebep olması niçiniyle tahlilin dışa değil, kişinin kendisine bağlı içsel nitelik taşıması gerekir.
Başa çıkma biçimleri
Mindfullness: Bu mevzuda son vakit içinderda yaygın olan ve yeni olduğu düşünülen bütün metotlarda olduğu üzere, her kaygıya deva olduğu ileri sürülen, şuurlu farkındalık (mindfullness) uzmanları “kendine karşı bağışlayıcı olmanın” ve “kendine şefkat göstermenin” verimliliği artırdığını argüman etmektedir.
Farkındalık konusunda bilişsel süreçlere odaklanan ve davranış değişikliği formlarına ağırlaşan farklı anlayıştaki uzmanların teklifleri ise şöyleki özetlenebilir:
Merakı teşvik etmek: Erteleme eğilimini fark eden kişinin vücut ve zihnindeki duyumlara odaklanması yararlı olabilir. Sizi baştan çıkartan hisler neler? Vücudunuzun neresinde bunları hissediyorsunuz? Bu size neyi hatırlatıyor? Erteleme kanısından daha sonra ne hissediyorsunuz? Hangi hisler ortaya çıkıyor? Bu sorulara odaklanmak erteleme davranışına niçinlerini anlamaya ve davranışı denetim etmeye yardımcı olabilir.
Bir daha sonraki hareketi düşünmek: Bu kaçınılan davranışı modüllere bölmek istikametindeki klasik yaklaşımı içerir. Bir daha sonraki hareket sonları yatıştırır ve nazaranvle kişinin ortasına giren manisi aşmasına yardım eder. bakılırsavin ertelenmesinin yaratacağı tasayı fark etmek, sıradan bir adım atmaya yol açar. Yapılacak bir ödev için yalnızca başlığı yazmak üzere hayli kolay bir adımı atmak, bir daha sonraki adım için istek uyandırabilir. Zira motivasyon sıklıkla harekete geçmek ve başlamakla güçlenir.
Baştan çıkartıcıları ulaşılmaz kılmak yahut güçleştirmek: Dış şartları değiştirmek kendimizi değiştirmekten kolaydır. Belli ölçüde tasa ve rahatsızlık yaratsa da, kendimiz ve baştan çıkartıcılar ortasına pürüzler koymak bir tahlil sunabilir. Örneğin takıntılı olarak toplumsal medyaya yönelen biri telefonundan bununla ilgili app’leri kaldırabilir yahut basitçe hatırlayamayacağı 12 haneli bir şifre oluşturabilir. Bunu yaparak erteleme davranışının önüne bir mahzur koyarak ve erteleme davranışının mükafatını zorlaştırır. Erken kalkmakta zorlanan ve sabahları idman yapmak isteyen biri, gece idman giysilerini giyerek yatarsa, niyetlendiği davranışı yapması kolaylaşır.
“Yapmaktan vazgeçilecekler listesi” yapmak: Biroldukça kişinin günlük yahut haftalık “yapılacaklar listesi” vardır. Bu listede yazılanlar farklı değer derecesindedir ve sıklıkla üzerine çizgi atılanlar daha düşük değere sahip olanlardır. Bu niçinle de erteleme davranışına mani olmazlar. Bunun yerine yapmaktan vazgeçilenler listesi, erteleme davranışını engelleyerek, gücün değer derecesi yüksek hususlara odaklanılmasına imkan verebilir.
Sonuç
Erteleme davranışı kökü derinlere inen varoluşsal bir sıkıntıdır. Vaktimizi neleri yaparak geçirmeye niyetlendiğimizle, ne yaparak geçirdiğimiz konusunda sorgulamayı ve derinleşmeyi gerektirir. İnsanın kendisine ıstırap veren etkinliklerden kaçınmak ve haz verenlere yönelmek konusunda zafiyeti vardır ve yaptığımız seçimler sonunda keyifli olmak isteriz. Dürtülerini erteleyemeyenler kısa devirde, erteleyebilenler ise uzun devirde ve daha büyük emellerine ulaşarak memnun olurlar. Sonunda da herkes hak ettiğini elde eder.