Türk halk edebiyatında beşerler aşklarını, acılarını, düşmanlıklarını, kahramanlıklarını, övgülerini ve toplumu derinden etkileyen olayları kelamlı edebiyat yoluyla aktarmıştır. Anlatmak, bir şeyleri paylaşmak ve aktarmak için en tesirli sistem olmuştur. Beşerler kelamlı edebiyatı ekseriyetle nasihat vermek ve güldürürken de düşündürmek maksadıyla kullanmışlardır. Bu coğrafyada yaşayan her bireyin ömrüne değmiş kesinlikle en az bir öykü vardır. Anlatı, bir toplumda kıymetli bir yer ediniyorsa niye psikoterapi alanında kullanılmasın? Bu metinde, metaforun psikoterapideki kullanması ve Türk kültüründe dışsallaştırma için kullanılabilecek kaynaklardan bahsedilmiştir.
Metafor, tecrübeler, niyetler, hisler, aksiyonlar yahut objeler içindeki benzerliği söz eden sembolik bir yaklaşımdır (Wagener, 2017). Metafor kullanması toplumsal bilimlerde daha görünür hale geldikçe, Lakoff ve Johnson’nın günlük anlayışlarımızı şekillendirmede metaforun ehemmiyetine dair içgörürleri tıp, psikoterapi, sıhhat eğitimi ve daha fazlasını kapsayan disiplinler içinde genişletildi (Sims, 2003). Metaforlar ekseriyetle dolaylı yoldan çalışır ve içsel fikir gerektiren metaforlarla yapılan teklifler, danışanın kendi hayatına yeni manalar koymasını sağlar (Lyness ve Thomas, 1996).
Michael White tarafınca geliştirilen bir sorunu dışsallaştırmak Narrative Terapinin ayırt edici bir özelliğidir (Wyk, 2008). Dışsallaştırma sorunun bireyden bağımsız hale getirilmeye çalışılırken yapılan konuşmalar sürecidir. Danışan sorunu tanımlarken kendi kimliğinden ayırır ve kendi ile bağlantılı bir durum olarak kıymetlendirir (Eken ve Dinç, 2014). Dışsallaştırma problemlerin metaforik olarak daha az kalıcı, kısıtlayıcı ve daha esnek biçimde değerlendirilmesini kolaylaştırır; zira, dışsallaştırma kişiyi görünüşte yıldırıcı, katı değiştirilemez bir sorunu nesneleştirmesi ve bunu yönetebilmesi için özgür bırakır (Payne, 2006). Dışsallaştırma beraberinde bireye yeni kimliğinde kuvvetli ve olumlu özelliklerini bir daha yapılandırma yetkisi verir (Wyk, 2008). Ayrıyeten, dışsallaştırmada terapistin sorunun büsbütün ortadan kaldırılmasının geçekçi olmadığını anlaması ve sorunun kişinin ömründe oynadığı rolün metafor aracılığıyla incelemesi gerektiğinin de farkında olması gerekmektedir (Legowski ve Brownlee, 2001).
Metafor kullanmasının psikoterapi sürecindeki gelişimi beş ana başlık altında incelenmiştir. Bunlar, takviye sağlayarak ilgi kurmak, yaşantıları ile ilişki kurarak bununla ilgili hislere erişebilmek, örtük var iseyımlara erişerek yüzleşme ve değişme ortam hazırlamak, direnç gösterilen durumlar üzerine çalışmak ve olaya yeni bakış açısı kazanmak (Lydon ve ark, 2001). Ayrıyeten, metaforlar ile çalışabilmek için altı basamaklı olan bir model sunulmuştur. Bu basamaklar; metaforun duyulması, metaforun geçerli olması, metaforun genişletilebilmesi, olasılıkların kıymetlendirilmesi, olasılıkların belirlenmesi ve seçilmesi ve gelecek ile ilgili temas kurulabilmesi olarak tanımlanmıştır (Sims, 2003).
Türk kültüründe öyküler, fıkralar, müzikler ve türküler periyodun kurallarına nazaran açık ya da örtük biçimde bir şeyler anlatmıştır. Sanatkarlar anlatılarında toplumu kültürel ve siyasi manada bilgilendirmek maksadıyla ya da yalnızca mevcut durumundan bahsetmek gayesiyle sanatı kullanmıştır. Edebiyatın bu biçimdesine fazlaca hedefli kullanıldığı bir kültürde psikoterapide kullanılması da fonksiyonel olabilmektedir. Örneğin; psikoterapi de kullanılabilecek bilhassa çocukları ile ilişkisel manada sorun yaşayan ebeveynler için güneş ve rüzgâr öyküsü var (ek 1). en çok sevdiğimiz, en çok ihmal ettiğimiz, kırmaktan en az çekindiğimiz ikircikli durumun en çok görüldüğü ortamlardır aileler. Bu kadar epeyce severken nasıl oluyor da en çok bağlantı sıkıntısını da aile bireylerimiz ile yaşayabiliyoruz. Bu kıssada bilhassa komut verme formunu bağırma ve şiddet olarak belirleyen ebeveynler için kendilerini nazaranbilecekleri, yaptığı hareketin işlevsizliğini açık bir biçimde bakılırsabilmeleri için uygun bir metaforik yer vardır.
İkili münasebetlerinde daima alttan alan, en epey özverili olan ve en fedakâr olan bir taraf kesinlikle vardır. Yapmaktan vazgeçemediği lakin karşılığını alamadığı vakitte yaptıkları için pişmanlık duyan bir taraf daima vardır. Derviş ve akrep öyküsünde (Ek 2) geçen akrebin sokma hareketini sonlandırmaması ve bu karşın de Dervişin de akrebi sudan kurtarma hareketini sonlandırmaması kıssasında: ‘‘Her şeye karşın niye yapıyorum?’’ sorusuna Dervişin verdiği yanıt ile yaptığımızın sebebini gorebilme mümkünlüğü elde edebiliriz.
Sonuç olarak, kültürümüzde kıssalar hem yol gösterir hem öğüt verir ve hem eğlendirir birebir vakitte uyarır. Kıssaların bu kadar baskın olduğu bir kültürde, öykünün psikoterapi alanında kullanılması da kaçınılmaz bir sonuçtur. herkesin kendini bulduğu özdeşleşim kurabileceği bir kıssa vardır. Psikoterapide metafor kullanması bu hedefle yola çıkarak danışana en kısa ve en kolay yoldan ulaşmaya çalışmıştır.
Kaynakça
Eken, F.O. ve Dinç, M. (2014). Narrative Terapi Temel Kavramlar Sözlüğü
Legowski, T. ve Brownlee, K. (2001). Working with metaphor in Narrative Therapy. Journal
of Family Psychotherapy, 12(1).
Lyness, K. ve Thomas, V. (1996). Fitting a square peg in a square hole: Using metaphor in
narrative therapy. Contemporary Family Therapy, 17(1).
Lyddon, W. J., Clay, A. L. & Sparks, C. L. (2001). Metaphor and change in counseling.
Journal of Counseling and Development, 79(3), 269-274.
Payne, M. (2006). Narrative therapy. An introduction for counsellors (2). London: Sage.
Sims, P. A. (2003). Working with metaphor. American Journal of Psychotherapy, 57(4), 528-
536.
Wagener, A. (2017). Metaphor in professional counseling. The Professional Counselor, 7 (2),
144-154.
Wyk, R.V. (2008). Narrative house: A metaphor for narrative therapy: Tribute to Michael
White. Department of Business Management, Faculty of Economic and Management Sciences, University of Pretoria, South Africa.
Ek 1:
Bir gün rüzgar Güneş’le konuşuyormuş. Vuvv…Ben senden daha kuvvetliyüm demiş.
-Öyle mi?demiş.-elbet demiş rüzgar. Bunu sana göstereceğim. Bak şu aşağıdaki yaşlı adamı görüyor musun?
Güneş eğilip bakmış.
-Görüyorum diye yanıt vermiş.
Rüzgar gururla:
-Gör bak!Onun ceketini çıkaracağım diye konuşmuş.
Güneş:
-Peki o vakit demiş. Haydi dene bakalım. daha sonra bulutların ardına çekilmiş. Merakla rüzgarı izlemeye başlamış.
Rüzgar bütün şiddetiyle esmiş. O estikçe yaşlı adam üşümüş.Üşüdükçe paltosuna sarılmış. Rüzgar buna öfkelenmiş. Daha da şiddetli esmiş. Bu kere adam da paltosunu daha sıkı tutmuş. O ne kadar şiddetli estiyse adam da paltosuna o kadar fazlaca sarılmış. Zira hayli üşüyormuş.
Rüzgar sonunda pes etmiş.Bu kere sıra Güneş’e gelmiş.Güneş bulutların gerisinden çıkmış. Yaşlı adama sıcacık gülümsemiş.Yeryüzünü uygunca ısıtmış. Adam pek sevinmiş. Yeryüzü ısındıkça adam da ısınmış. O da gülümsemeye başlamış.
-Artık paltoya gereksinimim kalmadı diye düşünmüş. Ve paltosunu çıkarmış.Güneş rüzgara dönerek:
-Gördün mü demiş. Nazik olanlar zorbalardan her vakit daha kuvvetlidür.
Ek 2:
Derviş ve Akrep Hikayesi
Dervişin biri suya düşen akrebi kurtarmak ister. Elini uzatınca akrep sokar. Derviş yine dener, akrep bir daha sokar…
Bunu nazarannler dayanamaz ve dervişe: ‘İyilik yapmak istemene karşın sana ziyan veren akrebe hala ne diye yardım edersin’ derler.
Dervişin karşılığı ise manidardır…
Akrebin fıtratında sokmak var. Benim fıtratımda ise yaratılanı sevmek ve merhamet etmek; o fıtratının gereğini yapıyor diye ben niçin fıtratımı değiştireyim?”
Metafor, tecrübeler, niyetler, hisler, aksiyonlar yahut objeler içindeki benzerliği söz eden sembolik bir yaklaşımdır (Wagener, 2017). Metafor kullanması toplumsal bilimlerde daha görünür hale geldikçe, Lakoff ve Johnson’nın günlük anlayışlarımızı şekillendirmede metaforun ehemmiyetine dair içgörürleri tıp, psikoterapi, sıhhat eğitimi ve daha fazlasını kapsayan disiplinler içinde genişletildi (Sims, 2003). Metaforlar ekseriyetle dolaylı yoldan çalışır ve içsel fikir gerektiren metaforlarla yapılan teklifler, danışanın kendi hayatına yeni manalar koymasını sağlar (Lyness ve Thomas, 1996).
Michael White tarafınca geliştirilen bir sorunu dışsallaştırmak Narrative Terapinin ayırt edici bir özelliğidir (Wyk, 2008). Dışsallaştırma sorunun bireyden bağımsız hale getirilmeye çalışılırken yapılan konuşmalar sürecidir. Danışan sorunu tanımlarken kendi kimliğinden ayırır ve kendi ile bağlantılı bir durum olarak kıymetlendirir (Eken ve Dinç, 2014). Dışsallaştırma problemlerin metaforik olarak daha az kalıcı, kısıtlayıcı ve daha esnek biçimde değerlendirilmesini kolaylaştırır; zira, dışsallaştırma kişiyi görünüşte yıldırıcı, katı değiştirilemez bir sorunu nesneleştirmesi ve bunu yönetebilmesi için özgür bırakır (Payne, 2006). Dışsallaştırma beraberinde bireye yeni kimliğinde kuvvetli ve olumlu özelliklerini bir daha yapılandırma yetkisi verir (Wyk, 2008). Ayrıyeten, dışsallaştırmada terapistin sorunun büsbütün ortadan kaldırılmasının geçekçi olmadığını anlaması ve sorunun kişinin ömründe oynadığı rolün metafor aracılığıyla incelemesi gerektiğinin de farkında olması gerekmektedir (Legowski ve Brownlee, 2001).
Metafor kullanmasının psikoterapi sürecindeki gelişimi beş ana başlık altında incelenmiştir. Bunlar, takviye sağlayarak ilgi kurmak, yaşantıları ile ilişki kurarak bununla ilgili hislere erişebilmek, örtük var iseyımlara erişerek yüzleşme ve değişme ortam hazırlamak, direnç gösterilen durumlar üzerine çalışmak ve olaya yeni bakış açısı kazanmak (Lydon ve ark, 2001). Ayrıyeten, metaforlar ile çalışabilmek için altı basamaklı olan bir model sunulmuştur. Bu basamaklar; metaforun duyulması, metaforun geçerli olması, metaforun genişletilebilmesi, olasılıkların kıymetlendirilmesi, olasılıkların belirlenmesi ve seçilmesi ve gelecek ile ilgili temas kurulabilmesi olarak tanımlanmıştır (Sims, 2003).
Türk kültüründe öyküler, fıkralar, müzikler ve türküler periyodun kurallarına nazaran açık ya da örtük biçimde bir şeyler anlatmıştır. Sanatkarlar anlatılarında toplumu kültürel ve siyasi manada bilgilendirmek maksadıyla ya da yalnızca mevcut durumundan bahsetmek gayesiyle sanatı kullanmıştır. Edebiyatın bu biçimdesine fazlaca hedefli kullanıldığı bir kültürde psikoterapide kullanılması da fonksiyonel olabilmektedir. Örneğin; psikoterapi de kullanılabilecek bilhassa çocukları ile ilişkisel manada sorun yaşayan ebeveynler için güneş ve rüzgâr öyküsü var (ek 1). en çok sevdiğimiz, en çok ihmal ettiğimiz, kırmaktan en az çekindiğimiz ikircikli durumun en çok görüldüğü ortamlardır aileler. Bu kadar epeyce severken nasıl oluyor da en çok bağlantı sıkıntısını da aile bireylerimiz ile yaşayabiliyoruz. Bu kıssada bilhassa komut verme formunu bağırma ve şiddet olarak belirleyen ebeveynler için kendilerini nazaranbilecekleri, yaptığı hareketin işlevsizliğini açık bir biçimde bakılırsabilmeleri için uygun bir metaforik yer vardır.
İkili münasebetlerinde daima alttan alan, en epey özverili olan ve en fedakâr olan bir taraf kesinlikle vardır. Yapmaktan vazgeçemediği lakin karşılığını alamadığı vakitte yaptıkları için pişmanlık duyan bir taraf daima vardır. Derviş ve akrep öyküsünde (Ek 2) geçen akrebin sokma hareketini sonlandırmaması ve bu karşın de Dervişin de akrebi sudan kurtarma hareketini sonlandırmaması kıssasında: ‘‘Her şeye karşın niye yapıyorum?’’ sorusuna Dervişin verdiği yanıt ile yaptığımızın sebebini gorebilme mümkünlüğü elde edebiliriz.
Sonuç olarak, kültürümüzde kıssalar hem yol gösterir hem öğüt verir ve hem eğlendirir birebir vakitte uyarır. Kıssaların bu kadar baskın olduğu bir kültürde, öykünün psikoterapi alanında kullanılması da kaçınılmaz bir sonuçtur. herkesin kendini bulduğu özdeşleşim kurabileceği bir kıssa vardır. Psikoterapide metafor kullanması bu hedefle yola çıkarak danışana en kısa ve en kolay yoldan ulaşmaya çalışmıştır.
Kaynakça
Eken, F.O. ve Dinç, M. (2014). Narrative Terapi Temel Kavramlar Sözlüğü
Legowski, T. ve Brownlee, K. (2001). Working with metaphor in Narrative Therapy. Journal
of Family Psychotherapy, 12(1).
Lyness, K. ve Thomas, V. (1996). Fitting a square peg in a square hole: Using metaphor in
narrative therapy. Contemporary Family Therapy, 17(1).
Lyddon, W. J., Clay, A. L. & Sparks, C. L. (2001). Metaphor and change in counseling.
Journal of Counseling and Development, 79(3), 269-274.
Payne, M. (2006). Narrative therapy. An introduction for counsellors (2). London: Sage.
Sims, P. A. (2003). Working with metaphor. American Journal of Psychotherapy, 57(4), 528-
536.
Wagener, A. (2017). Metaphor in professional counseling. The Professional Counselor, 7 (2),
144-154.
Wyk, R.V. (2008). Narrative house: A metaphor for narrative therapy: Tribute to Michael
White. Department of Business Management, Faculty of Economic and Management Sciences, University of Pretoria, South Africa.
Ek 1:
Bir gün rüzgar Güneş’le konuşuyormuş. Vuvv…Ben senden daha kuvvetliyüm demiş.
-Öyle mi?demiş.-elbet demiş rüzgar. Bunu sana göstereceğim. Bak şu aşağıdaki yaşlı adamı görüyor musun?
Güneş eğilip bakmış.
-Görüyorum diye yanıt vermiş.
Rüzgar gururla:
-Gör bak!Onun ceketini çıkaracağım diye konuşmuş.
Güneş:
-Peki o vakit demiş. Haydi dene bakalım. daha sonra bulutların ardına çekilmiş. Merakla rüzgarı izlemeye başlamış.
Rüzgar bütün şiddetiyle esmiş. O estikçe yaşlı adam üşümüş.Üşüdükçe paltosuna sarılmış. Rüzgar buna öfkelenmiş. Daha da şiddetli esmiş. Bu kere adam da paltosunu daha sıkı tutmuş. O ne kadar şiddetli estiyse adam da paltosuna o kadar fazlaca sarılmış. Zira hayli üşüyormuş.
Rüzgar sonunda pes etmiş.Bu kere sıra Güneş’e gelmiş.Güneş bulutların gerisinden çıkmış. Yaşlı adama sıcacık gülümsemiş.Yeryüzünü uygunca ısıtmış. Adam pek sevinmiş. Yeryüzü ısındıkça adam da ısınmış. O da gülümsemeye başlamış.
-Artık paltoya gereksinimim kalmadı diye düşünmüş. Ve paltosunu çıkarmış.Güneş rüzgara dönerek:
-Gördün mü demiş. Nazik olanlar zorbalardan her vakit daha kuvvetlidür.
Ek 2:
Derviş ve Akrep Hikayesi
Dervişin biri suya düşen akrebi kurtarmak ister. Elini uzatınca akrep sokar. Derviş yine dener, akrep bir daha sokar…
Bunu nazarannler dayanamaz ve dervişe: ‘İyilik yapmak istemene karşın sana ziyan veren akrebe hala ne diye yardım edersin’ derler.
Dervişin karşılığı ise manidardır…
Akrebin fıtratında sokmak var. Benim fıtratımda ise yaratılanı sevmek ve merhamet etmek; o fıtratının gereğini yapıyor diye ben niçin fıtratımı değiştireyim?”