Öğrenilmiş Çaresizlik kavramını daha sık duyar ve kullanırdık olduk bugünlerde. Bilhassa depresyonda karşılaşılan bu kavramın, kişinin umutsuz, çökkün ve bedelsiz hissetmesinde de pek büyük bir hissesi bulunuyor. Yaşadıkları durumlarla başa çıkamadıklarını, meseleleri çözebilmeyi ya da üzerlerinde denetim sahibi olmayı başaramadıklarını düşünen bireyler hayata, kendilerine ve geleceğe karşı ümitsizliğe kapılıyorlar. Kendilerini kıymetsiz, yetersiz ve hatalı hissedebiliyorlar. bir süre daha sonra kuralların değişmesine yardım edebilecek, sıkıntılarını çözebilecekleri fırsatlar ortaya çıksa dahi, geçmiş tecrübelerinde başarısız olduklarına dair niyet ve hisleri sebebiyle, bu fırsatı kıymetlendirmekte de zorluk çekebiliyorlar.
Öğrenilmiş çaresizliğe dair biroldukca örneği, günlük yaşantımızdan yakalamak mümkün. Bir türlü istediği notu alamayan ya da projesini tamamlayamayan birinin, ‘bunu asla başaramayacağım’ halindeki kanısı bir daha sonraki imtihan ortasında başarısız olacağını düşünmesine , bunun üzerinden hiç bir vakit gelemeyeceğine ve yetersiz biri olduğu inancına kadar uzanabilir. Bu yüzden tıpkı dersin tahminen de ilgisini çeken öteki bir ünite ya da hususları hakkında olan imtihanına, daha farklı bir öğrenme metoduyla, eksiklerini tamamlayabileceği bir kaynaktan dayanak alma talihiyle ve kendisine uygun gelen çalışma tertibinde istediği notu alabilmek için bir fırsatı olsa da, bu fırsatı kıymetlendirmekte zorlanabilir. ötürüsıyla, geçmiş tecrübelerimizin neticelerina ait olumsuz kanılarımız ve beklentilerimiz, değişen şartları ve fırsatları yok saymamıza yol açar. Yeteneklerimizi ve geliştirebileceğimiz marifetlerimizi görmezden gelerek, öğrendiğimiz çaresizlikle yılgınlığa düşeriz. Tahminen de sonunda, kendini gerçekleştiren kehanetlerden birini yaratırız.
Öğrenilmiş çaresizlik kavramı ise, sırf insanlara mahsus bir durum değil aslında. Hatta bu kavramın ortaya çıkma öyküsü de hayvanlar üzerinde yapılan deneylerle başlıyor. 1960’lı senelerda Martin Seligman, yaptığı hayvan deneyleriyle beklentilerin davranışı nasıl etkilediğini ve beklentinin davranış üstündeki rolünü, öğrenilmiş çaresizlik kavramıyla ortaya koyuyor. Köpeklerle çalışılan bir laboratuvarda köpekler, verilen bir sesin akabinde yavaşça bir elektrik şokuna maruz bırakılıyorlardı. ötürüsıyla köpekler bu ses tonuna karşı dehşet ve kaçma davranışıyla şartlandırılmışlardı. Deneyin ikinci adımında köpekler, ortaları alçak bir bariyerle ayrılmış iki kısımdan oluşan büyük bir kutunun içine alınıyorlar. Bulundukları kısma elektrik şoku verilirken, başka kısma elektrik şoku verilmiyordu. Elektrik şoku verilen köpek, elektrik şoku verilmeyen kısma atlarsa şoktan kurtulmuş oluyordu. Yani, köpeklerin elektrik şokundan kurtulmaları bekleniyordu. Deneyin üçüncü kısmında ise, daha evvel sese karşı şartlandırılmış olan köpeklerin, bu defa elektrik şoku verilmeden, sırf sesi duyduklarında öbür kısma atlayarak sesten daha sonra verilecek olan şoktan kaçmaları bekleniyordu. Daha evvelki öğrenmelerini öteki bir ortama taşıyıp taşıyamadıklarının ölçüldüğü bu deneyde, köpekler ikinci kısımda takılıyor, bulundukları kısma elektrik şoku verilmesine karşın bariyeri atlayıp öteki kısma geçemiyorlardı.
Martin Seligman, bu olay üzerine düşündüğünde şu sonuca vardı: Köpekler, deneyde öğrenmeleri beklenen şeyi, şoktan kurtulmayı değil, tersine çaresizliği öğrenmişlerdi. Deneyin birinci adımında verilen sesin akabinde gelen elektrik şoku ile köpekler, havlamanın, atlamanın, koşmanın bir yararı olmadığını, elektrik şokundan kaçamayacaklarını öğrenmişlerdi. Seligman, bir daha sonraki deneyinde bu öğrenilmiş çaresizlik kavramını sınamak için, üç kümeye ayrılmış köpeklerle çalıştı. Birinci küme köpeklere, verilen elektrik şokundan burunlarıyla bir panele dokunduklarında kaçabildikleri bir düzenek kuruldu. Yani köpekler yaptıkları ile durumu denetim edebiliyorlardı. İkinci küme köpeklere ise elektrik şoku verildi lakin ne yaparsa yapsınlar bu şoktan kaçamayacakları bir sistem kuruldu. Bu kümedeki köpeklere verilen elektrik şoku, kendi denetimlerinde değildi. Lakin birinci kümedeki köpekler burunlarıyla panele dokunduklarında, ikinci kümedeki köpeklerin elektrik şoku kesiliyordu. Üçüncü kümedeki köpekler ise denetim kümesi köpekleriydi ve onlara bir elektrik şoku verilmiyordu. ötürüsıyla birinci küme karşılaştığı olumsuz olayı kendisi denetim edebildiğini öğreniyor, ikinci küme denetim sahibi olmadığını yani çaresizliği öğreniyor, üçüncü küme ise hiç bir şey öğrenmemiş oluyordu.
Deneyin ikinci adımında tekrar alçak bir bariyer ve iki bölmeden oluşan kutulara konulduklarında, verilen elektrik şoklarına maruz bırakılan köpekler farklı yansılar vermişlerdi. Birinci küme, denetim edebildiğini ve kaçabildiğini öğrenmişti, kısa müddette bariyerlerden atlayarak öbür kısma geçti ve şoktan kurtuldu. Üçüncü kümedeki hiç elektrik şoku verilmemiş köpekler, mühlet biraz uzun sürse de öbür kısma atlayarak şoktan kurtulmayı öğrenmişlerdi. Lakin ikinci kümedeki denetim sahibi olmadığını ve çaresizliği öğrenen köpekler, kaçmamışlar ve oldukları yerde kalmaya devam etmişlerdi. Yani öğrendikleri bir çaresizlik duygusu vardı. Onların geçmiş öğrenmeleri bu durumla başa çıkamayacaklarını öğretmişti.
Öğrenilmiş çaresizlik kavramı Martin Seligman’ın hayvanlar üzerinde yaptığı bu deneyle bulundu. Daha evvelki yenilgilerimize, başarısızlıklarımıza bakarak ‘nasıl olsa başaramıyorum, benim denetimimde değil’ diye düşünmeye devam ettiğimizde, önümüze çıkan fırsatları da değerlendiremeden, kendimizi olduğumuz noktaya ‘’kendimiz’’ mahkum ediyoruz aslında. Öğrendiğimiz çaresizliğin yerine fırsatları değerlendirmeyi, yeteneklerimize güvenmeyi, yeni yollar bulmayı da öğrenebiliriz.
Öğrenilmiş çaresizliğe dair biroldukca örneği, günlük yaşantımızdan yakalamak mümkün. Bir türlü istediği notu alamayan ya da projesini tamamlayamayan birinin, ‘bunu asla başaramayacağım’ halindeki kanısı bir daha sonraki imtihan ortasında başarısız olacağını düşünmesine , bunun üzerinden hiç bir vakit gelemeyeceğine ve yetersiz biri olduğu inancına kadar uzanabilir. Bu yüzden tıpkı dersin tahminen de ilgisini çeken öteki bir ünite ya da hususları hakkında olan imtihanına, daha farklı bir öğrenme metoduyla, eksiklerini tamamlayabileceği bir kaynaktan dayanak alma talihiyle ve kendisine uygun gelen çalışma tertibinde istediği notu alabilmek için bir fırsatı olsa da, bu fırsatı kıymetlendirmekte zorlanabilir. ötürüsıyla, geçmiş tecrübelerimizin neticelerina ait olumsuz kanılarımız ve beklentilerimiz, değişen şartları ve fırsatları yok saymamıza yol açar. Yeteneklerimizi ve geliştirebileceğimiz marifetlerimizi görmezden gelerek, öğrendiğimiz çaresizlikle yılgınlığa düşeriz. Tahminen de sonunda, kendini gerçekleştiren kehanetlerden birini yaratırız.
Öğrenilmiş çaresizlik kavramı ise, sırf insanlara mahsus bir durum değil aslında. Hatta bu kavramın ortaya çıkma öyküsü de hayvanlar üzerinde yapılan deneylerle başlıyor. 1960’lı senelerda Martin Seligman, yaptığı hayvan deneyleriyle beklentilerin davranışı nasıl etkilediğini ve beklentinin davranış üstündeki rolünü, öğrenilmiş çaresizlik kavramıyla ortaya koyuyor. Köpeklerle çalışılan bir laboratuvarda köpekler, verilen bir sesin akabinde yavaşça bir elektrik şokuna maruz bırakılıyorlardı. ötürüsıyla köpekler bu ses tonuna karşı dehşet ve kaçma davranışıyla şartlandırılmışlardı. Deneyin ikinci adımında köpekler, ortaları alçak bir bariyerle ayrılmış iki kısımdan oluşan büyük bir kutunun içine alınıyorlar. Bulundukları kısma elektrik şoku verilirken, başka kısma elektrik şoku verilmiyordu. Elektrik şoku verilen köpek, elektrik şoku verilmeyen kısma atlarsa şoktan kurtulmuş oluyordu. Yani, köpeklerin elektrik şokundan kurtulmaları bekleniyordu. Deneyin üçüncü kısmında ise, daha evvel sese karşı şartlandırılmış olan köpeklerin, bu defa elektrik şoku verilmeden, sırf sesi duyduklarında öbür kısma atlayarak sesten daha sonra verilecek olan şoktan kaçmaları bekleniyordu. Daha evvelki öğrenmelerini öteki bir ortama taşıyıp taşıyamadıklarının ölçüldüğü bu deneyde, köpekler ikinci kısımda takılıyor, bulundukları kısma elektrik şoku verilmesine karşın bariyeri atlayıp öteki kısma geçemiyorlardı.
Martin Seligman, bu olay üzerine düşündüğünde şu sonuca vardı: Köpekler, deneyde öğrenmeleri beklenen şeyi, şoktan kurtulmayı değil, tersine çaresizliği öğrenmişlerdi. Deneyin birinci adımında verilen sesin akabinde gelen elektrik şoku ile köpekler, havlamanın, atlamanın, koşmanın bir yararı olmadığını, elektrik şokundan kaçamayacaklarını öğrenmişlerdi. Seligman, bir daha sonraki deneyinde bu öğrenilmiş çaresizlik kavramını sınamak için, üç kümeye ayrılmış köpeklerle çalıştı. Birinci küme köpeklere, verilen elektrik şokundan burunlarıyla bir panele dokunduklarında kaçabildikleri bir düzenek kuruldu. Yani köpekler yaptıkları ile durumu denetim edebiliyorlardı. İkinci küme köpeklere ise elektrik şoku verildi lakin ne yaparsa yapsınlar bu şoktan kaçamayacakları bir sistem kuruldu. Bu kümedeki köpeklere verilen elektrik şoku, kendi denetimlerinde değildi. Lakin birinci kümedeki köpekler burunlarıyla panele dokunduklarında, ikinci kümedeki köpeklerin elektrik şoku kesiliyordu. Üçüncü kümedeki köpekler ise denetim kümesi köpekleriydi ve onlara bir elektrik şoku verilmiyordu. ötürüsıyla birinci küme karşılaştığı olumsuz olayı kendisi denetim edebildiğini öğreniyor, ikinci küme denetim sahibi olmadığını yani çaresizliği öğreniyor, üçüncü küme ise hiç bir şey öğrenmemiş oluyordu.
Deneyin ikinci adımında tekrar alçak bir bariyer ve iki bölmeden oluşan kutulara konulduklarında, verilen elektrik şoklarına maruz bırakılan köpekler farklı yansılar vermişlerdi. Birinci küme, denetim edebildiğini ve kaçabildiğini öğrenmişti, kısa müddette bariyerlerden atlayarak öbür kısma geçti ve şoktan kurtuldu. Üçüncü kümedeki hiç elektrik şoku verilmemiş köpekler, mühlet biraz uzun sürse de öbür kısma atlayarak şoktan kurtulmayı öğrenmişlerdi. Lakin ikinci kümedeki denetim sahibi olmadığını ve çaresizliği öğrenen köpekler, kaçmamışlar ve oldukları yerde kalmaya devam etmişlerdi. Yani öğrendikleri bir çaresizlik duygusu vardı. Onların geçmiş öğrenmeleri bu durumla başa çıkamayacaklarını öğretmişti.
Öğrenilmiş çaresizlik kavramı Martin Seligman’ın hayvanlar üzerinde yaptığı bu deneyle bulundu. Daha evvelki yenilgilerimize, başarısızlıklarımıza bakarak ‘nasıl olsa başaramıyorum, benim denetimimde değil’ diye düşünmeye devam ettiğimizde, önümüze çıkan fırsatları da değerlendiremeden, kendimizi olduğumuz noktaya ‘’kendimiz’’ mahkum ediyoruz aslında. Öğrendiğimiz çaresizliğin yerine fırsatları değerlendirmeyi, yeteneklerimize güvenmeyi, yeni yollar bulmayı da öğrenebiliriz.