Merhamet, bireyin öbür bir canlının karşılaştığı makus durumdan dolayı duyduğu hüzündür (TDK, 2011). İslam Ansiklopedisine bakıldığında ise merhametin “acıma duygusu, bu hissin tesiriyle yapılan güzellik, lütuf” manalarına geldiği görülmektedir (TDV, 2004).
Günümüze kadar biroldukca düşünür ve müellif da merhamet pahasını kendi bakış açılarıyla söz etmişlerdir. Örneğin sevgi ve merhamet filozofu olarak karşımıza çıkan Arthur Schopenhauer’a göre insanı egoizmden ve kötülüklerden kurtarabilecek yegâne şey merhamettir. Schopenhauer merhameti “insanı gerçek adalete ve hümanizme götürecek olan bir değer” olarak tanımlar (Akın, 2018).
Stoacıların, Spinoza ve Kant ise merhamet bedelini gereksiz bulmuşlardır. J.J. Rousseau (2020) “İnsanlar içindeki Eşitsizliğin Kaynağı” isimli yapıtında merhametin insan için ne kadar değerli olduğunu vurgulamış ve öteki bireyin acı duymasını önlemek olduğunu söylemiştir (Rousseau, 2020). Nietzsche ise bu cins kıymetlerin bireyi gerçeklikten kopardığını ve bireyin kendisi olmaktan uzaklaştırdığını savunmuştur (Ay, 2013).
A. Comte Sponville’ye nazaran merhamet kıymeti bizi dinden ya da değerli bir düşünürün nasihatinden daha tesirli bir biçimde yönlendirdiği söylenebilir. Bu niyete göre merhamet kozmik bir nitelik taşır (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Milli kıymet yargılarımıza göre ise merhamet beşerde ve devlette bulunması gereken değerli bir kıymettir. Selçuklu Devleti’nin simgesi olan ”Sekiz Köşeli Yıldız”a bakıldığında sekiz unsurdan bahsedildiği görülür. Bu sekiz prensip cenneti temsil etmektedir ve merhamette bu unsurlardan biridir. Günümüzde dahi Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Forsu başta olmak üzere biroldukca Türk devletinin sembolünde ve bayrağında bu sekiz ilkeyi görmek mümkündür.
Başka bir örnekte ise Osmanlı Devletinin kurucusu Osman Beyefendi, oğlu Orhan Bey’e vasiyetinde “Allah’ın yarattığı her şeye karşı merhametli ol.” halindeki kelamıyla merhametin kıymetini vurgulamıştır (Hökelekli, 2013).
Merhamet başka bireylerin çektiği kederlerden zevk alan acımasızlığın ve bu sıkıntıları umursamayan bencilliğin zıttıdır. Bunların yanında yürek kuruluğu, soğukluk, sertlik, duyarsızlık, ilgisizlik merhametin aykırı anlamlarıdır (Sponville, 2004).
MERHAMETİN ÖNEMİ
Merhametin güzelleştirici istikameti yıllardır bilinmektedir. Örneğin Aristoteles ağrıyı, “üzüntü, bir şeyin sonlandırılması ya da ondan kaçınılması gerektiğinin bir işareti olan duygusal durum” olarak açıklar ve ağrıyı “ruhun ıstırabı” olarak tanımlar (Akt. Kara ve Abay, 2000). Istırapta eşitlikten kelam edilemez lakin merhamet ıstırabın eşitliğini öğreticidir. Yani diğer birinin başına gelenin bizim de başımıza gelebileceğini açıklar. Birey olarak bizler ıstıraba duyarlıyızdır ve acı bizleri kırılganlaştırır. Her bireyin insanlığının eşit paha gördüğü bir dünyada fakat merhamet barınabilir (MEB, 2017).
Buradan yola çıkacak olursak beşerler içindeki eşitliği ve bu eşitlikler haricinde kalan eksikliklerimizi gözden geçirmemize ve öteki bireylere yakın hissetmemizi lakin merhamet sağlayabilir. Merhametsiz bir dünyayı düşünecek olduğumuzda empati, yardımseverlik, hassaslık, sabır, itimat üzere birfazlaca kıymeti de yok saymış oluruz. Bundan ötürüdır ki merhametsiz bir dünyada kaos karar sürer. Yardımlaşma ve empati üzere temel kıymetlerin karşısında lakin sevgiden ve merhametten mahrum bireyler durabilir. Bu da toplumsal varlık olan insanın kuşağının tükenmesine işaret olarak sayılabilir.
J.J. Rousseau’da “özel mülkiyet” kavramı ile eşitsizliği açıklamış ve eşitsiz bir dünyanın varoluşuna şahitlik ettiğimizi söylemiştir (Rousseau, 2020). ötürüsıyla merhamete “eşitliğin mihenk taşı” demek mümkündür.
MERHAMETİN KAPSAMI
Merhamet karmaşık ve hayli boyutlu bir müddetçtir. Buradan hareketle -Batı biliminde merhametin beyinde meydana getirdiği değişimler haricinde- merhametin bir kapasitesinin olduğu ve bu kapasitede altı temel kapsayıcı özelliğin olduğunu söylemek mümkündür. Bu özellikler motivasyon, hassaslık, yargılayıcı olmama, empati, düşünceyi tolere etme ve sempati olarak sınıflandırılır (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Motivasyon
Başkalarına yardımcı olabilmenin birinci kademesidir. Merhametli olabilmek için vakit ayırma ihtiyacı vardır. hem de kendimizi nasıl ve hangi kıymet sisteminde gördüğümüzü de motive olarak anlamak mümkündür (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Duyarlılık
Duyarlılık görmezden gelmenin zıddı bir tabirdir. Yardıma muhtaçlık duyan bireyleri ayırt etme kapsamında kıymetlendirmek mümkündür (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Sempati
Merhamet, Yunancada “sempati” sözünün karşılığıdır. Sempati merhamete nazaran daha kolay ortaya çıkar. Diğerlerinin yaşadığı duyguyu yaşamaktır. Sempatiyi duygusal bağlılık olarak açıklamak mümkündür. Örneğin şekerini düşürdüğü için ağlayan bir çocuğa merhamet değil de sempati duyulur (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Sıkıntıyı Tolere Etme
Var olan ya da olması beklenen bir ezayı görmezden gelmek yahut o düşünceden kaçınmak yerine düşünceyi aşmaya çalışmaktır (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Empati
Sıkıntı çeken kişiyi bilişsel ve duyuşsal açıdan anlamak temeldir. Empati kimi vakit merhametin karşılığı olarak kullanılsa da empatide harekete geçme ve motivasyon yoktur (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Yargılayıcı Olmama
Sıkıntı yaşayan kişiyi aşağılamak ya da sorgulamaktan çok kabullenmek gerekliliği vardır. Gilbert’e nazaran gerçekleştirilmesi en sıkıntı özelliktir. Merhamet edilmesi gereken kişiyi kendi kurallarımıza göre yadırgamak ve yargılamamak gereklidir (Dalgalı ve Gürses, 2018).
MERHAMETİN BOYUTLARI VE ALT DEĞERLERİ
Ahlaki kıymetlerin birçoğu insanidir ve başka canlılardan uzaktır. Merhamet kıymeti ise meşakkat ve acı çeken tüm canlılar ile duygudaşlık kurmayı gayeler. Örnek vermek gerekirse bir hayvana karşı duyduğumuz hürmet rastgele bir beşere karşı duyduğumuz hürmetten hayli daha farklıdır. Merhamet bedelinde ise bu durum daha fazla eşitliktedir (Sponville, 2004). Bu bağlamda merhamet “ego sisteminden ekosisteme geçiş” olarak kıymetlendirilebilir. Yani insan merhamet ile kendi varlığına gösterdiği bedelden tüm canlılara gösterdiği pahaya geçiş yapar (Sayar, 2017).
Bu açıdan bakıldığında merhamet pahasının biroldukca boyutu alt başlık altında sıralanabilir. Bunlar beşere, hayvana, engelliye, yaşlıya, çocuğu ve toplum ortasındaki azınlıklara merhamet olarak sınıflandırılabilirler.
İnsana Merhamet
Merhametin en kapsamlı halidir. Yaşlıya, çocuğa, aile birebir daha, azınlıklara ve engelli bireylere merhameti de ortasında bulundurmaktadır. İnsan tarafınca bir daha beşere karşı gösterilen merhamettir.
Hayvana Merhamet
Merhamet, insanın kendinden olmayan bir canlıya karşı duyduğu en derin bedellerden biridir. Üstte verilen örnekteki üzere hürmet ve itimat üzere bedellerin haricinde eşitlikçi bir yaklaşımla başka kıymetlerden ayrılmaktadır.
Yaşlıya Merhamet
Özellikle Türkiye halklarının da öteki ülke halklarına nazaran daha fazla sergilediği bir merhamet biçimidir. Dezavantaja sahip olan yaşlılara rağmen rastgele bir dezavantajı olmayan bireylerin merhametli olması beklenmektedir. Örneğin yaya geçidinde karşıdan karşıya geçmeye çalışan ve bu mevzuda rastgele bir düşünce yaşamayan olağan bireyler zorluk çeken yaşlı bireylere merhamet ederek yardım ederler.
Çocuğa Merhamet
Hem kazandırılması birebir vakitte uygulanması açısından merhamet kıymetinin çocuklardaki yansımasını öteki bireylerden ve insan dışı canlılardan farklı biçimde ele alınmalıdır. Bilişsel yeterliliğe sahip olmayan alt yaş kümelerine en güzel uygulama yoluyla kazandırabilen merhamet; hem de olağan bireylerden daha farklı olarak dezavantaj sahibi olan çocuklara yardımına samimiyetle koşulması gereklidir.
Azınlıklara Merhamet
Toplumun içerisinde bulunan farklı dine, ırka, görüşe, niyete ve bunun üzere çeşitli şeylere sahip bireylerin kaygılarına ve külfetlerine kulak vermek gereklidir. bu biçimdece diğer bireylerin kendi fikirlerine ve yaşayış biçimine hürmet ve müsamaha geliştirmekten kaynaklı kendi içimizdeki merhamet bedeli de mana kazanmış olur.
Engelli Bireye Merhamet
bir daha toplum ortasında bulunan dezavantajı niçiniyle yardıma muhtaçlık duyan ve külfet çeken bireylere merhamet etmek gereklidir. Olağan bireylerden farklı olarak toplum ortasında ve hayatında daha hayli sorun yaşayan bu insanlara merhamet etmek her bireyin en temel sorumluluklarındandır.
MERHAMETİN BAĞLANTILI OLDUĞU DEĞERLER
Gilbert merhameti karmaşık, hayli istikametli bir toplumsal ve ruhsal bir müddetç olarak açıklar (Gilbert, 2013). Bu açıdan değerlendirildiğinde alakalı olduğu biroldukça bedelin de varlığından kelam etmek mümkündür. Hassaslık, yardımseverlik, sevgi, hürmet, müsamaha, itimat, sabır, adalet, sorumluluk ve alçakgönüllülük üzere bedeller merhamet ile fazlaca yakın ilgisi olan değerlerdendir (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Yardımseverlik
Acı ve acı sahibi insanlara ve öbür canlılara yardım etmenin ön şartı olarak onlara merhamet etmektir. Bu açıdan bakıldığında yardıma muhtaç bireylere lakin merhamet eliyle ulaşıldığını nazaranbiliriz.
Sevgi
Merhametin sevgi ile yakın bir münasebette olduğundan kelam etmek mümkündür. Ahlaki pahalar ve sevgi de merhamet ışığında şekillenir (Schopenhauer, 2009). Gerçekten sevgi olmadan bir beşere ya da öteki bir canlıya merhamet gösterilemez.
Saygı
Bir beşere ya da öbür bir canlıya merhamet gösterebilmek için onun varlığını kabul etmek gerekir. Bu varoluşun kabulü de hürmet yoluyla kazanılır. Yani bir canlıya ya da beşere merhamet edebilmek için o canlıya ya da beşere hürmet göstermek elzemdir.
Hoşgörü
Merhamet edebilmenin ön şartı karşımızdaki bireyi olduğumuz üzere kabul edebilmekten geçer. O denli ki hoşgörüsüz bir birey öbür bir bireye merhametli davranamaz. Başka bireyin eksiğini yahut ıstırabını tam olarak anlayamaz.
Güven
Güven dürüstlüğün merhamet ise sevginin deposudur. Merhamet de itimat vermeli ve dürüstçe sergilenmelidir. Bu açıdan ahlaki kıymetleri de daha düzgün yansıtmak mümkündür.
Sabır
Diğer bireylerin kusurlarına ve ıstıraplarına sabır göstermek değerlidir. Öteki bireylere sabır ve merhamet göstererek problemlerini ve kahırlarını aşmaları sağlanabilir. Sabır da müsamahanın gelişmeninde kıymetli olduğundan merhameti yakından ilgilendirir (Hökelekli, 2013).
Adalet
Batı ideolojisinde etik teorilerden fazla politik ideoloji de adalet kavramını görmek mümkündür. Bunun temeline indiğimizde adaletin sağlanması için merhameti göz önünde bulundurmak yatmaktadır (Bell, 1998).
Sorumluluk
Merhamet sorumluluk almayı gerektirir. Bireylerin ve bireylerin yaşadığı külfetleri benimsemek ve gerekli tahlil yolları üretmek amaçlanan merhamet de insani sorumluluktan bahsetmek mümkündür.
Alçakgönüllülük
Merhamet sahibi bireylerden alçakgönüllü davranmaları beklenir. Bu hem yardıma muhtaç bireyin aşağılanmışlık hissine kapılmasını önler tıpkı vakitte merhamet eden bireye içsel soyum kazandırır.
Duyarlılık
Duyarlılık görmezden gelmenin aksisi bir tabirdir. Yardıma gereksinim duyan bireyleri ayırt etme kapsamında pahalandırmak mümkündür (Dalgalı ve Gürses, 2018).
MERHAMET KIYMETİNİ KAZANDIRMA
Kant’a göre merhamet bir histen ibarettir. Yani doğuştan beşerde olur ya da olmaz; merhametin daha sonradan kazanılması mümkün değildir. Lakin karar verilemeyen biroldukça özelliğimiz üzere merhametin de eğitilmesi kelam konusu olabilir (Dalgalı ve Gürses, 2018). Merhametli hissetme bakılırsav değildir fakat bunu hissetme yeteneğini geliştirmek bir nazaranvdir. Merhametli olmak zorla dayatılamaz lakin geliştirilebilir kapasiteye sahiptir (Dietze ve Orb, 2000).
İnsan hayat uzunluğu gelişen bir varlıktır. Bu gelişmenin en değerli kısımları ise 0-6 yaş içinden gerçekleşir. Yeni doğan etrafını tanır ve aile çocuğun gelişimde değerli yer fiyat. Bu açıdan bakıldığında aile içi kıymetler eğitimi çocuğun merhamet hissinin gelişmeninde birinci ve en kıymetli etkendir. Aile çocuğa örnek olacak davranışlarıyla toplumsal öğrenmeyi gerçekleştirmek zorundadır. Bu beraberinde ailenin ve bakıcının da çocuk üstündeki merhamet uygulamasıyla alakalıdır. Merhametli bir anne ve baba ile yetiştirilen çocuğun da merhametli olması beklenir. İlerleyen yaşlarda arkadaşlarının çocuğa ve öteki bireylere karşı geliştirdiği tavır da çocuğun merhameti kazanmasında ya da kazanamamasında faal rol oynar.
Aile ve akran eğitiminin haricinde okulda kıymetler eğitimini aktaran örgün ve gizil öğrenme gereçleriyle merhamet bedelinin kazanımı mümkün kılınabilir. Bilhassa okul öncesi eğitiminde bilgi transferi yerine niyet ve his transferi sağlanmalıdır. bu biçimdece ailesinden ve akranlarından merhamet eğitimini alamayan çocuk okulda kıymetleri kazanmaya başlayabilir. Aktiflik planlamaları, öğretici öyküler ve oyunlarla da merhametin öğretilmesi mümkündür.
Eğitim ve öğretim müfredatı ulusal ve kozmik kıymetlere yönelik planlanmalıdır. Ayrıyeten okul ruhsal danışmanı, öğretmenler ve okul yönetimi okul ortamını ulusal ve üniversal kıymetlere uygun biçimde tasarlamalıdır (Çengelci, Hancı ve Karaduman, 2013). 18 yaş için uygun medya imallerinde da merhamet bedeline uygun biçimde işlenmelidir. Çizgi sinemalarda merhamet teması işlenmelidir.
En kıymetlisi de kıymetlere sahip öğretmenler yetiştirilmelidir. Eğitim fakültelerinde uygun dersler verilmeli ve “Karakter ve Paha Eğitimi” üzere dersler de zenginleştirilerek verilmeye devam edilmelidir.
KAYNAKÇA
Ay, V. (2013). Nietzsche’de ‘Merhamet’teriminin bir daha Kıymetlendirilmesi. Beytulhikme An International Journal of Philosophy, 3(1), 199-215.
Crawford, P., Gilbert, P., Gilbert, J., Gale, C., & Harvey, K. (2013). The language of compassion in acute mental health deva. Qualitative Health Research, 23(6), 719-
Çengelci, T., HANCI, B., & KARADUMAN, H. (2013). Okul ortamında bedeller eğitimi konusunda öğretmen ve öğrenci görüşleri. Değerler eğitimi dergisi, 11(25), 33-56.
DALGALI, B., & GÜRSES, İ. MERHAMETİN SIHHAT HİZMETLERİNDEKİ YERİ VE
ÖNEMİ. Sinop Üniversitesi Toplumsal Bilimler Mecmuası, 2(1), 181-204.
Hökelekli, H. (2013). Psikoloji, din ve eğitim istikametiyle insani bedeller. İstanbul: Bedeller Eğitimi Merkezi Yayınları.
Kara, H., & Abay, E. (2000). Kronik agriya psikiyatrik yaklasim/Psychiatric approach to chronic pain. Anadolu Psikiyatri Mecmuası, 1(2), 89.
Kemal Sayar, “İnsan halleri: Merhamet”, https://www.diyanet.tv/insan-halleri/video/ insan- halleri–12-bolum 20.04.2017
Rousseau, J. J. (2020). İnsanlar içindeki Eşitsizliğin Kaynağı. İstanbul: Say Yayınları. Schopenhauer, A. (2009). Merhamet. İstanbul: Dergâh Yayınevi.
Sponville, A. C. (2004). Büyük Faziletler Risalesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Sözlüğü, T. D. K. (2011). Türkçe kelamlık. Ankara: Türk Lisan Kurumu Yayınları. TDV. (2004). İslam Ansiklopedisi 29. Cilt. Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi.
Von Dietze, E., & Orb, A. (2000). Compassionate deva: a moral dimension of nursing. Nursing
Inquiry, 7(3), 166-174.
Günümüze kadar biroldukca düşünür ve müellif da merhamet pahasını kendi bakış açılarıyla söz etmişlerdir. Örneğin sevgi ve merhamet filozofu olarak karşımıza çıkan Arthur Schopenhauer’a göre insanı egoizmden ve kötülüklerden kurtarabilecek yegâne şey merhamettir. Schopenhauer merhameti “insanı gerçek adalete ve hümanizme götürecek olan bir değer” olarak tanımlar (Akın, 2018).
Stoacıların, Spinoza ve Kant ise merhamet bedelini gereksiz bulmuşlardır. J.J. Rousseau (2020) “İnsanlar içindeki Eşitsizliğin Kaynağı” isimli yapıtında merhametin insan için ne kadar değerli olduğunu vurgulamış ve öteki bireyin acı duymasını önlemek olduğunu söylemiştir (Rousseau, 2020). Nietzsche ise bu cins kıymetlerin bireyi gerçeklikten kopardığını ve bireyin kendisi olmaktan uzaklaştırdığını savunmuştur (Ay, 2013).
A. Comte Sponville’ye nazaran merhamet kıymeti bizi dinden ya da değerli bir düşünürün nasihatinden daha tesirli bir biçimde yönlendirdiği söylenebilir. Bu niyete göre merhamet kozmik bir nitelik taşır (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Milli kıymet yargılarımıza göre ise merhamet beşerde ve devlette bulunması gereken değerli bir kıymettir. Selçuklu Devleti’nin simgesi olan ”Sekiz Köşeli Yıldız”a bakıldığında sekiz unsurdan bahsedildiği görülür. Bu sekiz prensip cenneti temsil etmektedir ve merhamette bu unsurlardan biridir. Günümüzde dahi Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Forsu başta olmak üzere biroldukca Türk devletinin sembolünde ve bayrağında bu sekiz ilkeyi görmek mümkündür.
Başka bir örnekte ise Osmanlı Devletinin kurucusu Osman Beyefendi, oğlu Orhan Bey’e vasiyetinde “Allah’ın yarattığı her şeye karşı merhametli ol.” halindeki kelamıyla merhametin kıymetini vurgulamıştır (Hökelekli, 2013).
Merhamet başka bireylerin çektiği kederlerden zevk alan acımasızlığın ve bu sıkıntıları umursamayan bencilliğin zıttıdır. Bunların yanında yürek kuruluğu, soğukluk, sertlik, duyarsızlık, ilgisizlik merhametin aykırı anlamlarıdır (Sponville, 2004).
MERHAMETİN ÖNEMİ
Merhametin güzelleştirici istikameti yıllardır bilinmektedir. Örneğin Aristoteles ağrıyı, “üzüntü, bir şeyin sonlandırılması ya da ondan kaçınılması gerektiğinin bir işareti olan duygusal durum” olarak açıklar ve ağrıyı “ruhun ıstırabı” olarak tanımlar (Akt. Kara ve Abay, 2000). Istırapta eşitlikten kelam edilemez lakin merhamet ıstırabın eşitliğini öğreticidir. Yani diğer birinin başına gelenin bizim de başımıza gelebileceğini açıklar. Birey olarak bizler ıstıraba duyarlıyızdır ve acı bizleri kırılganlaştırır. Her bireyin insanlığının eşit paha gördüğü bir dünyada fakat merhamet barınabilir (MEB, 2017).
Buradan yola çıkacak olursak beşerler içindeki eşitliği ve bu eşitlikler haricinde kalan eksikliklerimizi gözden geçirmemize ve öteki bireylere yakın hissetmemizi lakin merhamet sağlayabilir. Merhametsiz bir dünyayı düşünecek olduğumuzda empati, yardımseverlik, hassaslık, sabır, itimat üzere birfazlaca kıymeti de yok saymış oluruz. Bundan ötürüdır ki merhametsiz bir dünyada kaos karar sürer. Yardımlaşma ve empati üzere temel kıymetlerin karşısında lakin sevgiden ve merhametten mahrum bireyler durabilir. Bu da toplumsal varlık olan insanın kuşağının tükenmesine işaret olarak sayılabilir.
J.J. Rousseau’da “özel mülkiyet” kavramı ile eşitsizliği açıklamış ve eşitsiz bir dünyanın varoluşuna şahitlik ettiğimizi söylemiştir (Rousseau, 2020). ötürüsıyla merhamete “eşitliğin mihenk taşı” demek mümkündür.
MERHAMETİN KAPSAMI
Merhamet karmaşık ve hayli boyutlu bir müddetçtir. Buradan hareketle -Batı biliminde merhametin beyinde meydana getirdiği değişimler haricinde- merhametin bir kapasitesinin olduğu ve bu kapasitede altı temel kapsayıcı özelliğin olduğunu söylemek mümkündür. Bu özellikler motivasyon, hassaslık, yargılayıcı olmama, empati, düşünceyi tolere etme ve sempati olarak sınıflandırılır (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Motivasyon
Başkalarına yardımcı olabilmenin birinci kademesidir. Merhametli olabilmek için vakit ayırma ihtiyacı vardır. hem de kendimizi nasıl ve hangi kıymet sisteminde gördüğümüzü de motive olarak anlamak mümkündür (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Duyarlılık
Duyarlılık görmezden gelmenin zıddı bir tabirdir. Yardıma muhtaçlık duyan bireyleri ayırt etme kapsamında kıymetlendirmek mümkündür (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Sempati
Merhamet, Yunancada “sempati” sözünün karşılığıdır. Sempati merhamete nazaran daha kolay ortaya çıkar. Diğerlerinin yaşadığı duyguyu yaşamaktır. Sempatiyi duygusal bağlılık olarak açıklamak mümkündür. Örneğin şekerini düşürdüğü için ağlayan bir çocuğa merhamet değil de sempati duyulur (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Sıkıntıyı Tolere Etme
Var olan ya da olması beklenen bir ezayı görmezden gelmek yahut o düşünceden kaçınmak yerine düşünceyi aşmaya çalışmaktır (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Empati
Sıkıntı çeken kişiyi bilişsel ve duyuşsal açıdan anlamak temeldir. Empati kimi vakit merhametin karşılığı olarak kullanılsa da empatide harekete geçme ve motivasyon yoktur (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Yargılayıcı Olmama
Sıkıntı yaşayan kişiyi aşağılamak ya da sorgulamaktan çok kabullenmek gerekliliği vardır. Gilbert’e nazaran gerçekleştirilmesi en sıkıntı özelliktir. Merhamet edilmesi gereken kişiyi kendi kurallarımıza göre yadırgamak ve yargılamamak gereklidir (Dalgalı ve Gürses, 2018).
MERHAMETİN BOYUTLARI VE ALT DEĞERLERİ
Ahlaki kıymetlerin birçoğu insanidir ve başka canlılardan uzaktır. Merhamet kıymeti ise meşakkat ve acı çeken tüm canlılar ile duygudaşlık kurmayı gayeler. Örnek vermek gerekirse bir hayvana karşı duyduğumuz hürmet rastgele bir beşere karşı duyduğumuz hürmetten hayli daha farklıdır. Merhamet bedelinde ise bu durum daha fazla eşitliktedir (Sponville, 2004). Bu bağlamda merhamet “ego sisteminden ekosisteme geçiş” olarak kıymetlendirilebilir. Yani insan merhamet ile kendi varlığına gösterdiği bedelden tüm canlılara gösterdiği pahaya geçiş yapar (Sayar, 2017).
Bu açıdan bakıldığında merhamet pahasının biroldukca boyutu alt başlık altında sıralanabilir. Bunlar beşere, hayvana, engelliye, yaşlıya, çocuğu ve toplum ortasındaki azınlıklara merhamet olarak sınıflandırılabilirler.
İnsana Merhamet
Merhametin en kapsamlı halidir. Yaşlıya, çocuğa, aile birebir daha, azınlıklara ve engelli bireylere merhameti de ortasında bulundurmaktadır. İnsan tarafınca bir daha beşere karşı gösterilen merhamettir.
Hayvana Merhamet
Merhamet, insanın kendinden olmayan bir canlıya karşı duyduğu en derin bedellerden biridir. Üstte verilen örnekteki üzere hürmet ve itimat üzere bedellerin haricinde eşitlikçi bir yaklaşımla başka kıymetlerden ayrılmaktadır.
Yaşlıya Merhamet
Özellikle Türkiye halklarının da öteki ülke halklarına nazaran daha fazla sergilediği bir merhamet biçimidir. Dezavantaja sahip olan yaşlılara rağmen rastgele bir dezavantajı olmayan bireylerin merhametli olması beklenmektedir. Örneğin yaya geçidinde karşıdan karşıya geçmeye çalışan ve bu mevzuda rastgele bir düşünce yaşamayan olağan bireyler zorluk çeken yaşlı bireylere merhamet ederek yardım ederler.
Çocuğa Merhamet
Hem kazandırılması birebir vakitte uygulanması açısından merhamet kıymetinin çocuklardaki yansımasını öteki bireylerden ve insan dışı canlılardan farklı biçimde ele alınmalıdır. Bilişsel yeterliliğe sahip olmayan alt yaş kümelerine en güzel uygulama yoluyla kazandırabilen merhamet; hem de olağan bireylerden daha farklı olarak dezavantaj sahibi olan çocuklara yardımına samimiyetle koşulması gereklidir.
Azınlıklara Merhamet
Toplumun içerisinde bulunan farklı dine, ırka, görüşe, niyete ve bunun üzere çeşitli şeylere sahip bireylerin kaygılarına ve külfetlerine kulak vermek gereklidir. bu biçimdece diğer bireylerin kendi fikirlerine ve yaşayış biçimine hürmet ve müsamaha geliştirmekten kaynaklı kendi içimizdeki merhamet bedeli de mana kazanmış olur.
Engelli Bireye Merhamet
bir daha toplum ortasında bulunan dezavantajı niçiniyle yardıma muhtaçlık duyan ve külfet çeken bireylere merhamet etmek gereklidir. Olağan bireylerden farklı olarak toplum ortasında ve hayatında daha hayli sorun yaşayan bu insanlara merhamet etmek her bireyin en temel sorumluluklarındandır.
MERHAMETİN BAĞLANTILI OLDUĞU DEĞERLER
Gilbert merhameti karmaşık, hayli istikametli bir toplumsal ve ruhsal bir müddetç olarak açıklar (Gilbert, 2013). Bu açıdan değerlendirildiğinde alakalı olduğu biroldukça bedelin de varlığından kelam etmek mümkündür. Hassaslık, yardımseverlik, sevgi, hürmet, müsamaha, itimat, sabır, adalet, sorumluluk ve alçakgönüllülük üzere bedeller merhamet ile fazlaca yakın ilgisi olan değerlerdendir (Dalgalı ve Gürses, 2018).
Yardımseverlik
Acı ve acı sahibi insanlara ve öbür canlılara yardım etmenin ön şartı olarak onlara merhamet etmektir. Bu açıdan bakıldığında yardıma muhtaç bireylere lakin merhamet eliyle ulaşıldığını nazaranbiliriz.
Sevgi
Merhametin sevgi ile yakın bir münasebette olduğundan kelam etmek mümkündür. Ahlaki pahalar ve sevgi de merhamet ışığında şekillenir (Schopenhauer, 2009). Gerçekten sevgi olmadan bir beşere ya da öteki bir canlıya merhamet gösterilemez.
Saygı
Bir beşere ya da öbür bir canlıya merhamet gösterebilmek için onun varlığını kabul etmek gerekir. Bu varoluşun kabulü de hürmet yoluyla kazanılır. Yani bir canlıya ya da beşere merhamet edebilmek için o canlıya ya da beşere hürmet göstermek elzemdir.
Hoşgörü
Merhamet edebilmenin ön şartı karşımızdaki bireyi olduğumuz üzere kabul edebilmekten geçer. O denli ki hoşgörüsüz bir birey öbür bir bireye merhametli davranamaz. Başka bireyin eksiğini yahut ıstırabını tam olarak anlayamaz.
Güven
Güven dürüstlüğün merhamet ise sevginin deposudur. Merhamet de itimat vermeli ve dürüstçe sergilenmelidir. Bu açıdan ahlaki kıymetleri de daha düzgün yansıtmak mümkündür.
Sabır
Diğer bireylerin kusurlarına ve ıstıraplarına sabır göstermek değerlidir. Öteki bireylere sabır ve merhamet göstererek problemlerini ve kahırlarını aşmaları sağlanabilir. Sabır da müsamahanın gelişmeninde kıymetli olduğundan merhameti yakından ilgilendirir (Hökelekli, 2013).
Adalet
Batı ideolojisinde etik teorilerden fazla politik ideoloji de adalet kavramını görmek mümkündür. Bunun temeline indiğimizde adaletin sağlanması için merhameti göz önünde bulundurmak yatmaktadır (Bell, 1998).
Sorumluluk
Merhamet sorumluluk almayı gerektirir. Bireylerin ve bireylerin yaşadığı külfetleri benimsemek ve gerekli tahlil yolları üretmek amaçlanan merhamet de insani sorumluluktan bahsetmek mümkündür.
Alçakgönüllülük
Merhamet sahibi bireylerden alçakgönüllü davranmaları beklenir. Bu hem yardıma muhtaç bireyin aşağılanmışlık hissine kapılmasını önler tıpkı vakitte merhamet eden bireye içsel soyum kazandırır.
Duyarlılık
Duyarlılık görmezden gelmenin aksisi bir tabirdir. Yardıma gereksinim duyan bireyleri ayırt etme kapsamında pahalandırmak mümkündür (Dalgalı ve Gürses, 2018).
MERHAMET KIYMETİNİ KAZANDIRMA
Kant’a göre merhamet bir histen ibarettir. Yani doğuştan beşerde olur ya da olmaz; merhametin daha sonradan kazanılması mümkün değildir. Lakin karar verilemeyen biroldukça özelliğimiz üzere merhametin de eğitilmesi kelam konusu olabilir (Dalgalı ve Gürses, 2018). Merhametli hissetme bakılırsav değildir fakat bunu hissetme yeteneğini geliştirmek bir nazaranvdir. Merhametli olmak zorla dayatılamaz lakin geliştirilebilir kapasiteye sahiptir (Dietze ve Orb, 2000).
İnsan hayat uzunluğu gelişen bir varlıktır. Bu gelişmenin en değerli kısımları ise 0-6 yaş içinden gerçekleşir. Yeni doğan etrafını tanır ve aile çocuğun gelişimde değerli yer fiyat. Bu açıdan bakıldığında aile içi kıymetler eğitimi çocuğun merhamet hissinin gelişmeninde birinci ve en kıymetli etkendir. Aile çocuğa örnek olacak davranışlarıyla toplumsal öğrenmeyi gerçekleştirmek zorundadır. Bu beraberinde ailenin ve bakıcının da çocuk üstündeki merhamet uygulamasıyla alakalıdır. Merhametli bir anne ve baba ile yetiştirilen çocuğun da merhametli olması beklenir. İlerleyen yaşlarda arkadaşlarının çocuğa ve öteki bireylere karşı geliştirdiği tavır da çocuğun merhameti kazanmasında ya da kazanamamasında faal rol oynar.
Aile ve akran eğitiminin haricinde okulda kıymetler eğitimini aktaran örgün ve gizil öğrenme gereçleriyle merhamet bedelinin kazanımı mümkün kılınabilir. Bilhassa okul öncesi eğitiminde bilgi transferi yerine niyet ve his transferi sağlanmalıdır. bu biçimdece ailesinden ve akranlarından merhamet eğitimini alamayan çocuk okulda kıymetleri kazanmaya başlayabilir. Aktiflik planlamaları, öğretici öyküler ve oyunlarla da merhametin öğretilmesi mümkündür.
Eğitim ve öğretim müfredatı ulusal ve kozmik kıymetlere yönelik planlanmalıdır. Ayrıyeten okul ruhsal danışmanı, öğretmenler ve okul yönetimi okul ortamını ulusal ve üniversal kıymetlere uygun biçimde tasarlamalıdır (Çengelci, Hancı ve Karaduman, 2013). 18 yaş için uygun medya imallerinde da merhamet bedeline uygun biçimde işlenmelidir. Çizgi sinemalarda merhamet teması işlenmelidir.
En kıymetlisi de kıymetlere sahip öğretmenler yetiştirilmelidir. Eğitim fakültelerinde uygun dersler verilmeli ve “Karakter ve Paha Eğitimi” üzere dersler de zenginleştirilerek verilmeye devam edilmelidir.
KAYNAKÇA
Ay, V. (2013). Nietzsche’de ‘Merhamet’teriminin bir daha Kıymetlendirilmesi. Beytulhikme An International Journal of Philosophy, 3(1), 199-215.
Crawford, P., Gilbert, P., Gilbert, J., Gale, C., & Harvey, K. (2013). The language of compassion in acute mental health deva. Qualitative Health Research, 23(6), 719-
Çengelci, T., HANCI, B., & KARADUMAN, H. (2013). Okul ortamında bedeller eğitimi konusunda öğretmen ve öğrenci görüşleri. Değerler eğitimi dergisi, 11(25), 33-56.
DALGALI, B., & GÜRSES, İ. MERHAMETİN SIHHAT HİZMETLERİNDEKİ YERİ VE
ÖNEMİ. Sinop Üniversitesi Toplumsal Bilimler Mecmuası, 2(1), 181-204.
Hökelekli, H. (2013). Psikoloji, din ve eğitim istikametiyle insani bedeller. İstanbul: Bedeller Eğitimi Merkezi Yayınları.
Kara, H., & Abay, E. (2000). Kronik agriya psikiyatrik yaklasim/Psychiatric approach to chronic pain. Anadolu Psikiyatri Mecmuası, 1(2), 89.
Kemal Sayar, “İnsan halleri: Merhamet”, https://www.diyanet.tv/insan-halleri/video/ insan- halleri–12-bolum 20.04.2017
Rousseau, J. J. (2020). İnsanlar içindeki Eşitsizliğin Kaynağı. İstanbul: Say Yayınları. Schopenhauer, A. (2009). Merhamet. İstanbul: Dergâh Yayınevi.
Sponville, A. C. (2004). Büyük Faziletler Risalesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Sözlüğü, T. D. K. (2011). Türkçe kelamlık. Ankara: Türk Lisan Kurumu Yayınları. TDV. (2004). İslam Ansiklopedisi 29. Cilt. Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi.
Von Dietze, E., & Orb, A. (2000). Compassionate deva: a moral dimension of nursing. Nursing
Inquiry, 7(3), 166-174.