Araştırmalar, gençlerin kökeni ruhsal olan davranışsal bozukluklar gösterdiğini belirtmektedir. Bu bozuklukları genel olarak içselleştirilmiş ve dışsallaştırılmış olarak iki kategoriye ayırabiliriz.
Gençlerin gerilim yapan durumlarla baş edemedikleri önemli durumlarda somatik belirtiler, panik atak, obsesif-kompulsif davranışlar yahut otomatikleşen, ritüelleşen davranışlar görülebilir. En sık görülen durumlar
Bireyin duygudurumunun kıymetli oranda bozulması birlikteinde ilgi ve zevk kaybı olarak tanımlanabilir. Dünya Sıhhat Örgütü’nün tarifine nazaran 3 alt başlığa ayırırsak;
Ergenlikteki depresyonun çeşitli ortam ve uyaranlardan kaynaklanma ihtimali vardır.
Gençler depresyona farklı yansılar verebilirler. Bunlar da cinsiyet farklılıkları da görülebilir. Erkeklerde daha hayli dışa vurulan saldırgan davranışlar gözlenebilirken, kızlar ise depresyonu daha içselleştirerek dertli hale gelebilir.
Kaygı ve korku bozuklukları
Herkes kimi vakit dertli olur, kimi vakit telaş fonksiyoneldir. Lakin kimi vakit daima tetikte olmayı birlikteinde getirdiği için ve telaş yaratan durumla dert seviyesi bağlı olmadığında korku işlevsizdir. Korku güdüleyici olduğu üzere engelleyicidir de. Ayrıyeten telaş gençlerde daha farklı ele alınmalıdır ve çoklukla çocuk ve yetişkinlerden daha farklı olarak yüzeyde ‘sinirlilik’ görülür.
Özellikle gençlerde telaşa sebep olan en büyük faktörler büyük bir imtihan hazırlanmak, konut içi sorunlar, aile tavırları, yaşanan değerli bir sıhhat sorunu , şiddet olayına tanıklık üzere genel gerilim kaynaklarının üstesinden gelememektir. Daha fazla bağımsızlık istemek bu periyodun bir modülü olmakla birlikte kaygıyı de birlikteinde getirir. Bağımsızlık arttıkça kendi aksiyonlarından sorumlu olma konusunda da tasa yaşayabilirler. Korku seviyesi de şahıstan şahsa değişkenlik gösterebilir. Birtakım gençlerin tasa atakları uzun sürmezken kimilerinde daha berbata giden dertler görülebilir.
Kaygı bozuklukları niçiniyle acı çekmek yalnızca gereğinden çok dertli olma durumu değildir. Tasa bozukluklarında yaşanan acının seviyesi çoklukla olağan hayatta yaşanan dertten daha yaygın ve fazladır. Belirtileri şöyle sıralayabiliriz;
Yaygın(genelleştirilmiş) dert bozukluğu: Bir gencin günlük hayatını etkileyen dengeli ve uzun müddetli korku durumlarını içermektedir. sebebi aşikâr olmayan uzun periyotlu ve daima olan telaştır. Gerginlik, sonluluk, huzursuzluk, uyuyamama yahut uykuda kalmada kuvvetlik, sık idrara çıkma, depresif ruh hali, kolay öfkelenme, kolay yorulma üzere belirtiler görülür. Yaygın dert bozukluğu olan gençler sıksıkla toplumsal yahut özgül fobi üzere ek kaygız bozukluğu da sergilerler.
Sosyal fobi: Muhakkak bir toplumsal yahut performans durumlarına maruz kalındığında oluşan önemli seviyedeki korkudur. Kızarma, terleme, nefes almada kuvvetlik, süratli kalp atışı, tütreme, baş dönmesi üzere belirtileri içerebilir. Ve bu durum çoğunlukla bakılırsavden kaçınma davranışları ile sonuçlar.
Özgül fobi: Belli bir obje yahut ortama karşı olan daima ve gerçekdışı bir kaygı ile karakterize edilir. Ayrıyeten kaçınma davranışlarına yol açar.
Obsesif-kompulsif bozukluk: Denetim edilmesi güç olan istemsizce zihne gelen kanılar (obsesyon) ve bu kanıların yarattığı korkuyu hafifçeletmek için yapılan zorlayıcı davranışlar (kompulsiyon) tamamlama dürtüsüdür.
İntihar kanısı ve davranışları
Bir gencin intiharı bir seçenek olarak seçmesi yahut düşünmesi onun şahsi başa çıkma kaynaklarına ve usulüne bağlıdır. İntihara en çok meyilli olanlan depresyon yaşayan gençlerdir. İntihara kalkılaşn ergenlerde aşağıda çoğunlukla rastalanan karakteristik özellikler yer almaktadır.
ergenler içinde fizikî şiddet, cinsel istismar, faydalanma, doğal afetler yahut savaş üzere travmatik durumlara maruz kalma oranı ekseriyetle varsayımların üzerindedir. Çeşitli risk faktörlerine bağlı olarak bu çocukların büyük bir kısmının Travma daha sonrası Gerilim Bozukluğu üzere travma ile bağlantılı bozukluklar geliştirebildikleri gözlenmiştir.
Yukarıda kelamı edilen olaylar travmatik olarak tanımlanırlar. Çocukluk periyodu travmalarının 2 çeşidinden kelam edecek olursak Tip 1 travma , tek bir olaya (örn; trafik kazası, doğal felaketler, sevilen birinin kaybı,) maru kalma, tip 2 travma ise fazlacalu ya da süreğen olaylara (örn; kronik biçimde cinsel ve fizikî istismar, ölümcül hastalıklar, süreğen aile içi şiddet, gibi) maruz kalma kararınnda ortaya çıkmaktadır.
Yetişkinlerdekine epey emsal biçimde gençlerde de travmatik bir olaya maruz kalmanın yarattığı bir epey olumsuzetkiden kelam edebiliriz. Lakin bunlara ek olarak travmanın verdiği bir ziyan daha vardır. Travmaya maruz kalmak hem nörogelişimsel tıpkı vakitte psikososyal taraflardan dolayı gelişim sürecini olumsuz etkilemktedir. olağan olarak travmanın gözlenebilen tesirleri bireyin gelişmenine ve yaşına bakılırsa farklılık göstermektedir. Yaş ne kadar küçükse gözlenebilen belirtiler daha az olmaktadır. Hatta travmanın kimi tesirleri gelişim periyodu özellikleriyle karışabilir (mesela öfke nöbetleri, sonluluk hali, sık sık ağlama gibi). bir daha de farklı yaş ve gelişim ve periyotları için travmaya maruz kalma daha sonrasında gelişen kimi ortak belirtilerden bahsetmek mümkündür. Travma daha sonrası gerilim bozukluğunun (TSSB) habercileri ve belirtileri;
ergenlerde kelamı edilen bu durumlara ait belirtiler gözlendiğinde durumlarını pahalandırmak üzere bir ruhsal kıymetlendirme yapıldıktan daha sonra psikoterapi yoluyla üstesinden gelinebilir. Bilhassa Bilişsel ve davranışçı terapi üstte kelamı edilen sorunlarla sıkça çalışılan ve bilimsel tekniklere dayanan bir psikoterapi prosedürüdür. Bu yaklaşıma nazaran ruhsal meselelerin, fonksiyonel olmayan niyet örüntülerinden yahut olumlu davranışsal baş etme hünerlerinin yoksunluğundan kaynaklamdığını öne sürmektedir. Bu süreçte bilişsel yanlılığı yahut çarpıtmaları azaltıp tesirli baş etme ve sorun çözme maharetleri yapılandırmak, denetim dışı davranışların değişimini sağlamak ve his düzenleme marifetlerinin desteklenmesi hedeflenmektedir.
Kaynaklar:
Geldard, K. ve Geldard, D. (2017). Ergenler ve gençlerle ruhsal müracaat, proaktif yaklaşım. Doç, Dr. Mehmet Pişkin (Çev. Ed.) Ankara: Nobel Yayıncılık.(orijinal yapıtın yayın tarihi 2013)
Öztürk, C. Ş., Tok, E. S. S., Gökkaya, F., Hoş, H. Ş., Güçer, İ., Sevi, O. M., Haseki, Z., Gedik, Z. (2020). Çocuklık çağı ruhsal bozuklukları ve bilişsel davranışçı terapilerAnkara: Nobel Yayıncılık.
- İçselleştirilmiş bozukluklar: Toplumsal geri çekilme, yalnızlık, depresyon, ve dert hisleri ile açıklanabilir.
- Dışsallaştırılmış bozukluklar: Üstteki durumun tam aksisi yıkıcı bir biçimde kendini dışa vurma, saldırganlık, hiperaktivite üzere tipik davranım bozukluklarını içerir.
Gençlerin gerilim yapan durumlarla baş edemedikleri önemli durumlarda somatik belirtiler, panik atak, obsesif-kompulsif davranışlar yahut otomatikleşen, ritüelleşen davranışlar görülebilir. En sık görülen durumlar
- Depresyon,
- kaygı bozuklukları
- intihar fikir ve davranışları
- travma daha sonrası gerilim bozukluğudur.
Bireyin duygudurumunun kıymetli oranda bozulması birlikteinde ilgi ve zevk kaybı olarak tanımlanabilir. Dünya Sıhhat Örgütü’nün tarifine nazaran 3 alt başlığa ayırırsak;
- hafifçe depresyon: Olağan günlük işleri yapmak için gayret gerektirir.
- Orta derece depresyon: Mesleksel ve toplumsal bozulmayı kapsar. Depresyon bireyi yapılması gereken işlerden alıkoyar.
- Ciddi derece depresyon: Bariz toplumsal ve mesleksel bozulmayı kapsar. Sanrı (halüsinasyon) ve yanılgı (delüzyon) üzere psikotik belirtileri kapsayabilir.
Ergenlikteki depresyonun çeşitli ortam ve uyaranlardan kaynaklanma ihtimali vardır.
- bir biri arkasına gelen kayıplar
- ebeveynlerin ayrılma-boşanma geçmişi
- güvenilir arkadaşlardan uzağa taşınmayı kapsayan bir dizi taşınma
- alınan olumlu pekiştireçlerin azlığı
- cezadan kaçamamak
Gençler depresyona farklı yansılar verebilirler. Bunlar da cinsiyet farklılıkları da görülebilir. Erkeklerde daha hayli dışa vurulan saldırgan davranışlar gözlenebilirken, kızlar ise depresyonu daha içselleştirerek dertli hale gelebilir.
Kaygı ve korku bozuklukları
Herkes kimi vakit dertli olur, kimi vakit telaş fonksiyoneldir. Lakin kimi vakit daima tetikte olmayı birlikteinde getirdiği için ve telaş yaratan durumla dert seviyesi bağlı olmadığında korku işlevsizdir. Korku güdüleyici olduğu üzere engelleyicidir de. Ayrıyeten telaş gençlerde daha farklı ele alınmalıdır ve çoklukla çocuk ve yetişkinlerden daha farklı olarak yüzeyde ‘sinirlilik’ görülür.
Özellikle gençlerde telaşa sebep olan en büyük faktörler büyük bir imtihan hazırlanmak, konut içi sorunlar, aile tavırları, yaşanan değerli bir sıhhat sorunu , şiddet olayına tanıklık üzere genel gerilim kaynaklarının üstesinden gelememektir. Daha fazla bağımsızlık istemek bu periyodun bir modülü olmakla birlikte kaygıyı de birlikteinde getirir. Bağımsızlık arttıkça kendi aksiyonlarından sorumlu olma konusunda da tasa yaşayabilirler. Korku seviyesi de şahıstan şahsa değişkenlik gösterebilir. Birtakım gençlerin tasa atakları uzun sürmezken kimilerinde daha berbata giden dertler görülebilir.
Kaygı bozuklukları niçiniyle acı çekmek yalnızca gereğinden çok dertli olma durumu değildir. Tasa bozukluklarında yaşanan acının seviyesi çoklukla olağan hayatta yaşanan dertten daha yaygın ve fazladır. Belirtileri şöyle sıralayabiliriz;
- sürekli sinirlilik
- eleştiriye çok duyarlılık
- özgüven düşüklüğü
- okul performasında düşüş
- yeni ya da sıkıntı durumlardn kaçınma
- okul reddi
- uyku sorunları
- konsantrasyon sorunları
- sosyal geri çekilme
- kronikleşen baş ve mide ağrıları
- çoğunlukla güüvence istemek
Yaygın(genelleştirilmiş) dert bozukluğu: Bir gencin günlük hayatını etkileyen dengeli ve uzun müddetli korku durumlarını içermektedir. sebebi aşikâr olmayan uzun periyotlu ve daima olan telaştır. Gerginlik, sonluluk, huzursuzluk, uyuyamama yahut uykuda kalmada kuvvetlik, sık idrara çıkma, depresif ruh hali, kolay öfkelenme, kolay yorulma üzere belirtiler görülür. Yaygın dert bozukluğu olan gençler sıksıkla toplumsal yahut özgül fobi üzere ek kaygız bozukluğu da sergilerler.
Sosyal fobi: Muhakkak bir toplumsal yahut performans durumlarına maruz kalındığında oluşan önemli seviyedeki korkudur. Kızarma, terleme, nefes almada kuvvetlik, süratli kalp atışı, tütreme, baş dönmesi üzere belirtileri içerebilir. Ve bu durum çoğunlukla bakılırsavden kaçınma davranışları ile sonuçlar.
Özgül fobi: Belli bir obje yahut ortama karşı olan daima ve gerçekdışı bir kaygı ile karakterize edilir. Ayrıyeten kaçınma davranışlarına yol açar.
Obsesif-kompulsif bozukluk: Denetim edilmesi güç olan istemsizce zihne gelen kanılar (obsesyon) ve bu kanıların yarattığı korkuyu hafifçeletmek için yapılan zorlayıcı davranışlar (kompulsiyon) tamamlama dürtüsüdür.
İntihar kanısı ve davranışları
Bir gencin intiharı bir seçenek olarak seçmesi yahut düşünmesi onun şahsi başa çıkma kaynaklarına ve usulüne bağlıdır. İntihara en çok meyilli olanlan depresyon yaşayan gençlerdir. İntihara kalkılaşn ergenlerde aşağıda çoğunlukla rastalanan karakteristik özellikler yer almaktadır.
- Çok az sayıda beşerle ancak pek ağır kişilerarası ilgiler kurma eğilimindedirler.
- Sıkıntılarını ve hislerini sözel irtibattan epeyce davranışları ile etme eğilimindedirler.
- Çevrelerini denetim edilemez olarak algılarlar. Etraflarını denetim ettiğini hisseden bireylere bakılırsay daha yüksek intihar eğilimi taşırlar.
- Umutsuzluk ve işlerin ‘hiç bir vakit düzgün gitmeyeceğine’ dair inançları yüksektir. Düşünsel manada ağır bozulmalar yaşamaktadırlar.
- Olaylara çok reaksiyon verme eğilimindedirler. Ayrıyeten çok hassas da olabilmektedirler.
- aile sorunları, bilhassa de aile istikrarını tehdir eden problemler
- ebeveyn ve genç içindeki önemli bağlantı bozulması
- akran sorunları
- hiç arkadaşa sahip olamama yahut bir kümeye iat olamama
- ebeveyn yahut başkalarının beklentilerine nazaran ömür sürememe.
ergenler içinde fizikî şiddet, cinsel istismar, faydalanma, doğal afetler yahut savaş üzere travmatik durumlara maruz kalma oranı ekseriyetle varsayımların üzerindedir. Çeşitli risk faktörlerine bağlı olarak bu çocukların büyük bir kısmının Travma daha sonrası Gerilim Bozukluğu üzere travma ile bağlantılı bozukluklar geliştirebildikleri gözlenmiştir.
Yukarıda kelamı edilen olaylar travmatik olarak tanımlanırlar. Çocukluk periyodu travmalarının 2 çeşidinden kelam edecek olursak Tip 1 travma , tek bir olaya (örn; trafik kazası, doğal felaketler, sevilen birinin kaybı,) maru kalma, tip 2 travma ise fazlacalu ya da süreğen olaylara (örn; kronik biçimde cinsel ve fizikî istismar, ölümcül hastalıklar, süreğen aile içi şiddet, gibi) maruz kalma kararınnda ortaya çıkmaktadır.
Yetişkinlerdekine epey emsal biçimde gençlerde de travmatik bir olaya maruz kalmanın yarattığı bir epey olumsuzetkiden kelam edebiliriz. Lakin bunlara ek olarak travmanın verdiği bir ziyan daha vardır. Travmaya maruz kalmak hem nörogelişimsel tıpkı vakitte psikososyal taraflardan dolayı gelişim sürecini olumsuz etkilemktedir. olağan olarak travmanın gözlenebilen tesirleri bireyin gelişmenine ve yaşına bakılırsa farklılık göstermektedir. Yaş ne kadar küçükse gözlenebilen belirtiler daha az olmaktadır. Hatta travmanın kimi tesirleri gelişim periyodu özellikleriyle karışabilir (mesela öfke nöbetleri, sonluluk hali, sık sık ağlama gibi). bir daha de farklı yaş ve gelişim ve periyotları için travmaya maruz kalma daha sonrasında gelişen kimi ortak belirtilerden bahsetmek mümkündür. Travma daha sonrası gerilim bozukluğunun (TSSB) habercileri ve belirtileri;
- aşırı sonluluk,
- uyku problemleri,
- olayla ilgili sık sık rahatsız edici halde anılar,
- olayın yenidenlanacağı korkusu,
- tetikte olma,
- kolay irkilme,
- konsantrasyon kuvvetliğü,
- öfke patlamaları,
- travmayı çağrıştıran ikazcılardan kaçınma
- genel duygusal uyuşukluk durumu olarak sıralanabilir.
ergenlerde kelamı edilen bu durumlara ait belirtiler gözlendiğinde durumlarını pahalandırmak üzere bir ruhsal kıymetlendirme yapıldıktan daha sonra psikoterapi yoluyla üstesinden gelinebilir. Bilhassa Bilişsel ve davranışçı terapi üstte kelamı edilen sorunlarla sıkça çalışılan ve bilimsel tekniklere dayanan bir psikoterapi prosedürüdür. Bu yaklaşıma nazaran ruhsal meselelerin, fonksiyonel olmayan niyet örüntülerinden yahut olumlu davranışsal baş etme hünerlerinin yoksunluğundan kaynaklamdığını öne sürmektedir. Bu süreçte bilişsel yanlılığı yahut çarpıtmaları azaltıp tesirli baş etme ve sorun çözme maharetleri yapılandırmak, denetim dışı davranışların değişimini sağlamak ve his düzenleme marifetlerinin desteklenmesi hedeflenmektedir.
Kaynaklar:
Geldard, K. ve Geldard, D. (2017). Ergenler ve gençlerle ruhsal müracaat, proaktif yaklaşım. Doç, Dr. Mehmet Pişkin (Çev. Ed.) Ankara: Nobel Yayıncılık.(orijinal yapıtın yayın tarihi 2013)
Öztürk, C. Ş., Tok, E. S. S., Gökkaya, F., Hoş, H. Ş., Güçer, İ., Sevi, O. M., Haseki, Z., Gedik, Z. (2020). Çocuklık çağı ruhsal bozuklukları ve bilişsel davranışçı terapilerAnkara: Nobel Yayıncılık.