1.1. Dert Bozukluğu Tanımı
Kaygı, insanların karşılarına çıkabilecek tehlikelere karşı hazırlıklı olmalarını kolaylaştıran işlevsel bir his bulunmasına karşın birtakım beşerler dert ve endişeyi karşılaştıkları en küçük olayda bile mantıksız denebilecek derecede ağır ve kronik bir biçimde uzunca müddet yaşamaktadırlar (Hooley, Butcher, Nock ve Mineka, 2017).
Kişilerin günlük varlığına işlemiş hale gelen tasa ve endişe hali belli bir nesne, durum ya da olayla ilişkili olma özelliği göstermemektedir (Whitbourne, 2017). ötürüsıyla, kişilerin ortaya çıkan hissin sebebini dahi anlamlandıramadığı bu korkuyu denetim etmek ve geçiştirerek zihinden uzaklaştırmaya çalışmak kolay olmamaktadır. Belli bir odak noktası olmayan endişe, farklı konularda ve alanlarda git gel yaparak bireylerin olağan işleyişlerine ziyan vermektedir (Barlow ve Durand, 2015). Bu durumun kararında dikkati bir yere odaklayabilmenin ve yaşanılan anda kalmanın bireyler için sıkıntı hale gelebileceği yorumunu yapılabilmektedir.
1.2. Tasa Bozukluğunun Belirtileri
Yapılan çalışmalar kararında dert bozukluğuna sahip bireylerin oranının %10 olarak kestirim edildiği söylense de sonuçların beklenenin altında olduğu vurgulanmaktadır. Araştırmacılar, hastaların teşhis konulmadan yıllar öncesinde dahi YKB’ye sahip olabildiği tabir edilirken belirtilerin kademeli ve istikrarlı bir formda arttığını görülmektedir. 12 aylık yaygınlık oranı erkeklerde %2, bayanlarda %4.3 ve totalde %3.1; yaşam uzunluğu yaygınlık oranı erkeklerde %3.6, bayanlarda %6.6 ve totalde %5.1; 30 günlük yaygınlık oranı ise %0.8 olarak bulunmuştur. Ayrıyeten, olayların %25’i 25 yılda, %50’si 39 yılda ve %75’i 53 yılda ortaya çıkmaktadır. (Wittchen, 2002; Ruscio ve ark., 2017; Kessler, Chiu, Demler, ve Walters 2005).
Biroldukca hasta yaşadıkları korku belirtilerinin uzun yıllardır kendilerinde varolduğunu ya da ergenlikten yetişkinliğe geçiş sürecinde şiddetinin arttığını bildirmişlerdir (Hazlett-Stevens, 2008). Paralel olarak yaş aralıklarını belirlemeye yönelik yapılan araştırmalara bakıldığında ise oranlar; 18-29 yaş ortası %4.1, 30-44 yaş ortası %6.8, 45-59 yaş ortası %7.7 ve 60 yaş ve üzeri %3.6 olarak tabir edilmektedir (Kessler, Berglund, Demler, Jin, Merikangas ve ark., 2005).
Çocuk ve gençlerde de rastlanan telaş bozukluğu belirtilerine erken yaşlarda teşhis koymak güç olabilmektedir. Ruscio ve arkadaşlarının (2017) 26 farklı ülkede yaptığı kesitsel karşılaştırma çalışmasında, YKB başlangıcının iştirakçilerin %5’inde 13 yaş civarında olduğu görülmektedir. Ek olarak; 13-17 yaş ortası ergenlerle yapılan başka bir araştırma bir yıllık YKB yaygınlık oranı %1.1 olarak belirtmektedir (Kessler, Avenevoli, Costello, Georgiades, Green ve ark., 2012).
İleriki yaşlara bakıldığında Bayers, Yaffe, Covinsky, Friedman ve Bruce (2010) tarafınca yapılan 55 yaş ve üzeri bireylerin oluşturduğu yüksek iştirakçi sayısına sahip bir araştırmada; tasa bozukluğunun en çok genç-yaşlı şeklinde isimlendirdikleri 55-64 yaş içindeki yetişkinlerde görüldüğü açıklanmaktadır. Rubio ve Lopez-Ibor’un tasa bozukluğuyla alakalı kırk yıl takibi süren araştırmasına bakılırsa; 50 yaşındaki bireylerin %38’i, 60 yaşındaki bireylerin %88’i iyileşme göstermiştir. Ayrıyeten, bilgiler, dert bozukluğunun 50 yaşından daha sonra azalarak yerini bedensel belirti bozukluklarına bıraktığını tabir etmektedir (2007). Tüm bu datalar bize yaş ilerledikçe telaş bozukluğunun semptomlarının azaldığı istikametindeki görüşlerin desteklendiğini göstermektedir.
Aşağıda korku bozukluğuna eşlik eden ruhsal ve fizikî hastalıklara yer verilmiştir.
1.2.1. Komorbid Bozukluklar
Kaygı bozukluğu kendisine eşlik eden başka hastalıklarla birleşince farkına varılmasının ve teşhis edilmesinın daha da zorlaştırıcı olduğu bilinmektedir. Ayrıyeten, araştırmalar telaş bozukluğuna sahip biroldukca insanın lakin başka bir hastalık geliştirdikleri vakit daha fazla tedavi arayışına girmiş olduklarını işaret etmektedir (van der Heiden ve ark., 2011).
Kaygı bozukluğuna eşlik eden ruhsal hastalıkların yanı sıra kişilerde uykusuzluk; yorgunluk; baş, sırt ve boyun ağrısı üzere fizikî ağrılar da sıkça görülebilmektedir. Ülser ve başka mide meseleleri; fıtık; karaciğer, böbrek sorunları ve kardiyovasküler hastalıklar yaygın tasa bozukluğuna eşlik ettiği bilinen öteki rahatsızlıklardır. Ayrıyeten araştırmalar huzursuz bağırsak sendromuna sahip olan bireylerde yaygın telaş bozukluğu komorbitesi görüldüğünü tabir etmektedir (Klingler, 2014).
1.2.2. Etiyolojik Faktörler
Kaygı bozukluğunun etiyolojisine ilişkin yapılan araştırmalarda genetik, biyolojik, psikoanalitik, bilişsel ve psikososyal faktörler karşımıza çıkmaktadır (Nevid ve ark., 2018). Ek olarak; Endişe Kaçınma Teorisi (Borkovec, Alcaine ve Behar, 2004), Belirsizliğe Karşı Tahammülsüzlük Teorisi (Dugas, Buhr ve Ladouceur, 2004), Metabilişsel Yaklaşım (Wells, 2004), Bilgi-İşlem Yaklaşımı (MacLeod ve Rutherford 2004), His Düzenleme kuvvetliğü Teorisi (Mennin, Heimberg, Turk ve Fresco, 2002; Decker, Turk, Hess ve Murray, 2008), Humanistik Yaklaşım (Rogers, 1954), Varoluşçu Görüş (May, 1958) ve Bağlanma Kuramı (Bowlby, 1983; Ainsworth, 1979) YKB’nin etiyolojisini anlamaya ışık tutan kıymetli araştırmalardandır.
1.2.3 .Genetik Faktörler
Ailede yer alan psikopatolojinin aile üyeleri açısından bir risk oluşturduğu araştırmalarca tabir edilen bir gerçektir. Dert bozukluğuna sahip olan çocuklarla yapılan çalışmalar bu çocukların aile bireylerinin %77.5’inde en az bir ruhsal soruna -özellikle de tasa bozukluklarının izine- rastlandığının altını çizmektedir (Barlow ve Durand, 2015). Öte yandan, her ne kadar bireyin genetiğinde bu hastalığın olması risk faktörü olarak sayılsa da araştırmacılar genetiğin etkisinin bireylerde %30-%40 içinde tesir göstereceğini tabir etmişlerdir. Bu genetik transferin bayan ve erkekler için tesir oranının eşit olduğu öteki bilinen bilgiler içindedır. Varyansın bu derece düşük olması aslında çevresel tesirin değerinin ne kadar büyük olduğunu bize gösterir niteliktedir (Fisher, 2007; Hudson ve Rapee, 2004).
1.2.4. Ruhsal ve Toplumsal Faktörler
1.2.4.1. Öğrenme Yaklaşımı
Bandura’nın çalışmaları çocukların başkalarının davranışlarını gözlemleme ya da modelleme yoluyla onlardan bir şey öğrenebileceğini açıklayan araştırmaları kapsamaktadır (Bandura, Ross ve Ross, 1961). Modelleme davranışları üzerine yapılan başka araştırmalar, çocukların ebeveynlerinden ya da yakınlarından tasa ve endişeyle alakalı davranışlara şahit olarak endişeyi öğrenebileceklerini göstermiştir. Bu niçinle, bir ebeveyn ya da çocuk için etrafındaki kıymetli bir bireyin endişeyle alakalı rastgele bir davranışı, bu durumun ya da duygulanım halinin modellenmesine ötürüsıyla da korku bozukluğu gelişimine katkıda bulunabileceği tabir edilmektedir (Oltmanns ve Emery, 2012).
1.2.4.2. Bağlanma Kuramı
Biroldukca ruh sıhhati bozukluğunun etiyolojisini anlamamıza yardımcı olan bağlanma kuramı, yaygın telaş bozukluğu ortasında de kıymetli kuramsal bir art plan yaratmaktadır. Bowlby’nin (1983) başka bir bireye karşı duyulan yakınlık arayışı ve bu yakınlığın sürdürülmesi hali olarak tanımladığı bağlanma davranışı, çocuğun kendinin inançta ve korunaklı olduğunu hissetmesi için epey elzemdir. bir daha misal şekilde, Ainsworth de bilhassa bebeklik devrinde bağlanmanın hami ve inançlı bir bölge bakılırsavi gördüğünü çalışmalarında sıkça lisana getirmektedir. Bebeğin erken devirde bakım verenlerinden gelen davranışları anlamlandırması ve kendinigelen uyaranlara göre düzenlemesi ileride hem canlı tıpkı vakitte cansız etrafla olan davranışları etkileyerek korku bozukluğu geliştirme riskini barındırdığı söz etmektedir (Ainsworth, 1979).
1.2.4.3. Psikososyal Faktörler
Ebeveyn Tavırları: Ebeveyn tavır ve davranışlarının korku bozukluğu gelişimini etkilediğini söz eden biroldukça çalışma yapılmıştır. Yapılan müşahedeler kararında, güç ve gerilimli durumun varlığında endişeli çocukların anneleri çocuklarını hür bırakarak onların bu durumun üstesinden gelmelerine imkan tanımadığı anlaşılmaktadır. Denetim kümesinde yer alan annelere bakılırsa daha fazla olumsuz hislere sahip olan anneler, endişe yaratabilecek durumlarda çocuklarının çabasına müsaade vermeyip aşırı müdahaleci davranarak dert oluşumuna katkı sağlayabilmektedirler (Hudson ve Rapee, 2001).
Diğer Çevresel Faktörler: Araştırmalar, korku bozukluğuna sahip olan bireylerin yaşamlarında daha fazla iddia ya da denetim edilemeyen olaylar yaşamış olduklarını belirtmektedir. Çevresel etmenlere bakıldığında birinci vakit içinderda ergenlerle yapılan araştırmada, mahallelerindeki şiddetin, travmatik haberlere maruz kalmanın ve okulda yaşanan baskının tasaya olan hassaslığı artırarak korku bozukluğu geliştirme riskini kıymetli ölçüde arttırabileceğine ulaşılmaktadır (Slopen, Fitzmaurice, Williams ve Gilman, 2012; Barlow ve Durand, 2015).
Kaygı, insanların karşılarına çıkabilecek tehlikelere karşı hazırlıklı olmalarını kolaylaştıran işlevsel bir his bulunmasına karşın birtakım beşerler dert ve endişeyi karşılaştıkları en küçük olayda bile mantıksız denebilecek derecede ağır ve kronik bir biçimde uzunca müddet yaşamaktadırlar (Hooley, Butcher, Nock ve Mineka, 2017).
Kişilerin günlük varlığına işlemiş hale gelen tasa ve endişe hali belli bir nesne, durum ya da olayla ilişkili olma özelliği göstermemektedir (Whitbourne, 2017). ötürüsıyla, kişilerin ortaya çıkan hissin sebebini dahi anlamlandıramadığı bu korkuyu denetim etmek ve geçiştirerek zihinden uzaklaştırmaya çalışmak kolay olmamaktadır. Belli bir odak noktası olmayan endişe, farklı konularda ve alanlarda git gel yaparak bireylerin olağan işleyişlerine ziyan vermektedir (Barlow ve Durand, 2015). Bu durumun kararında dikkati bir yere odaklayabilmenin ve yaşanılan anda kalmanın bireyler için sıkıntı hale gelebileceği yorumunu yapılabilmektedir.
1.2. Tasa Bozukluğunun Belirtileri
Yapılan çalışmalar kararında dert bozukluğuna sahip bireylerin oranının %10 olarak kestirim edildiği söylense de sonuçların beklenenin altında olduğu vurgulanmaktadır. Araştırmacılar, hastaların teşhis konulmadan yıllar öncesinde dahi YKB’ye sahip olabildiği tabir edilirken belirtilerin kademeli ve istikrarlı bir formda arttığını görülmektedir. 12 aylık yaygınlık oranı erkeklerde %2, bayanlarda %4.3 ve totalde %3.1; yaşam uzunluğu yaygınlık oranı erkeklerde %3.6, bayanlarda %6.6 ve totalde %5.1; 30 günlük yaygınlık oranı ise %0.8 olarak bulunmuştur. Ayrıyeten, olayların %25’i 25 yılda, %50’si 39 yılda ve %75’i 53 yılda ortaya çıkmaktadır. (Wittchen, 2002; Ruscio ve ark., 2017; Kessler, Chiu, Demler, ve Walters 2005).
Biroldukca hasta yaşadıkları korku belirtilerinin uzun yıllardır kendilerinde varolduğunu ya da ergenlikten yetişkinliğe geçiş sürecinde şiddetinin arttığını bildirmişlerdir (Hazlett-Stevens, 2008). Paralel olarak yaş aralıklarını belirlemeye yönelik yapılan araştırmalara bakıldığında ise oranlar; 18-29 yaş ortası %4.1, 30-44 yaş ortası %6.8, 45-59 yaş ortası %7.7 ve 60 yaş ve üzeri %3.6 olarak tabir edilmektedir (Kessler, Berglund, Demler, Jin, Merikangas ve ark., 2005).
Çocuk ve gençlerde de rastlanan telaş bozukluğu belirtilerine erken yaşlarda teşhis koymak güç olabilmektedir. Ruscio ve arkadaşlarının (2017) 26 farklı ülkede yaptığı kesitsel karşılaştırma çalışmasında, YKB başlangıcının iştirakçilerin %5’inde 13 yaş civarında olduğu görülmektedir. Ek olarak; 13-17 yaş ortası ergenlerle yapılan başka bir araştırma bir yıllık YKB yaygınlık oranı %1.1 olarak belirtmektedir (Kessler, Avenevoli, Costello, Georgiades, Green ve ark., 2012).
İleriki yaşlara bakıldığında Bayers, Yaffe, Covinsky, Friedman ve Bruce (2010) tarafınca yapılan 55 yaş ve üzeri bireylerin oluşturduğu yüksek iştirakçi sayısına sahip bir araştırmada; tasa bozukluğunun en çok genç-yaşlı şeklinde isimlendirdikleri 55-64 yaş içindeki yetişkinlerde görüldüğü açıklanmaktadır. Rubio ve Lopez-Ibor’un tasa bozukluğuyla alakalı kırk yıl takibi süren araştırmasına bakılırsa; 50 yaşındaki bireylerin %38’i, 60 yaşındaki bireylerin %88’i iyileşme göstermiştir. Ayrıyeten, bilgiler, dert bozukluğunun 50 yaşından daha sonra azalarak yerini bedensel belirti bozukluklarına bıraktığını tabir etmektedir (2007). Tüm bu datalar bize yaş ilerledikçe telaş bozukluğunun semptomlarının azaldığı istikametindeki görüşlerin desteklendiğini göstermektedir.
Aşağıda korku bozukluğuna eşlik eden ruhsal ve fizikî hastalıklara yer verilmiştir.
1.2.1. Komorbid Bozukluklar
Kaygı bozukluğu kendisine eşlik eden başka hastalıklarla birleşince farkına varılmasının ve teşhis edilmesinın daha da zorlaştırıcı olduğu bilinmektedir. Ayrıyeten, araştırmalar telaş bozukluğuna sahip biroldukca insanın lakin başka bir hastalık geliştirdikleri vakit daha fazla tedavi arayışına girmiş olduklarını işaret etmektedir (van der Heiden ve ark., 2011).
Kaygı bozukluğuna eşlik eden ruhsal hastalıkların yanı sıra kişilerde uykusuzluk; yorgunluk; baş, sırt ve boyun ağrısı üzere fizikî ağrılar da sıkça görülebilmektedir. Ülser ve başka mide meseleleri; fıtık; karaciğer, böbrek sorunları ve kardiyovasküler hastalıklar yaygın tasa bozukluğuna eşlik ettiği bilinen öteki rahatsızlıklardır. Ayrıyeten araştırmalar huzursuz bağırsak sendromuna sahip olan bireylerde yaygın telaş bozukluğu komorbitesi görüldüğünü tabir etmektedir (Klingler, 2014).
1.2.2. Etiyolojik Faktörler
Kaygı bozukluğunun etiyolojisine ilişkin yapılan araştırmalarda genetik, biyolojik, psikoanalitik, bilişsel ve psikososyal faktörler karşımıza çıkmaktadır (Nevid ve ark., 2018). Ek olarak; Endişe Kaçınma Teorisi (Borkovec, Alcaine ve Behar, 2004), Belirsizliğe Karşı Tahammülsüzlük Teorisi (Dugas, Buhr ve Ladouceur, 2004), Metabilişsel Yaklaşım (Wells, 2004), Bilgi-İşlem Yaklaşımı (MacLeod ve Rutherford 2004), His Düzenleme kuvvetliğü Teorisi (Mennin, Heimberg, Turk ve Fresco, 2002; Decker, Turk, Hess ve Murray, 2008), Humanistik Yaklaşım (Rogers, 1954), Varoluşçu Görüş (May, 1958) ve Bağlanma Kuramı (Bowlby, 1983; Ainsworth, 1979) YKB’nin etiyolojisini anlamaya ışık tutan kıymetli araştırmalardandır.
1.2.3 .Genetik Faktörler
Ailede yer alan psikopatolojinin aile üyeleri açısından bir risk oluşturduğu araştırmalarca tabir edilen bir gerçektir. Dert bozukluğuna sahip olan çocuklarla yapılan çalışmalar bu çocukların aile bireylerinin %77.5’inde en az bir ruhsal soruna -özellikle de tasa bozukluklarının izine- rastlandığının altını çizmektedir (Barlow ve Durand, 2015). Öte yandan, her ne kadar bireyin genetiğinde bu hastalığın olması risk faktörü olarak sayılsa da araştırmacılar genetiğin etkisinin bireylerde %30-%40 içinde tesir göstereceğini tabir etmişlerdir. Bu genetik transferin bayan ve erkekler için tesir oranının eşit olduğu öteki bilinen bilgiler içindedır. Varyansın bu derece düşük olması aslında çevresel tesirin değerinin ne kadar büyük olduğunu bize gösterir niteliktedir (Fisher, 2007; Hudson ve Rapee, 2004).
1.2.4. Ruhsal ve Toplumsal Faktörler
1.2.4.1. Öğrenme Yaklaşımı
Bandura’nın çalışmaları çocukların başkalarının davranışlarını gözlemleme ya da modelleme yoluyla onlardan bir şey öğrenebileceğini açıklayan araştırmaları kapsamaktadır (Bandura, Ross ve Ross, 1961). Modelleme davranışları üzerine yapılan başka araştırmalar, çocukların ebeveynlerinden ya da yakınlarından tasa ve endişeyle alakalı davranışlara şahit olarak endişeyi öğrenebileceklerini göstermiştir. Bu niçinle, bir ebeveyn ya da çocuk için etrafındaki kıymetli bir bireyin endişeyle alakalı rastgele bir davranışı, bu durumun ya da duygulanım halinin modellenmesine ötürüsıyla da korku bozukluğu gelişimine katkıda bulunabileceği tabir edilmektedir (Oltmanns ve Emery, 2012).
1.2.4.2. Bağlanma Kuramı
Biroldukca ruh sıhhati bozukluğunun etiyolojisini anlamamıza yardımcı olan bağlanma kuramı, yaygın telaş bozukluğu ortasında de kıymetli kuramsal bir art plan yaratmaktadır. Bowlby’nin (1983) başka bir bireye karşı duyulan yakınlık arayışı ve bu yakınlığın sürdürülmesi hali olarak tanımladığı bağlanma davranışı, çocuğun kendinin inançta ve korunaklı olduğunu hissetmesi için epey elzemdir. bir daha misal şekilde, Ainsworth de bilhassa bebeklik devrinde bağlanmanın hami ve inançlı bir bölge bakılırsavi gördüğünü çalışmalarında sıkça lisana getirmektedir. Bebeğin erken devirde bakım verenlerinden gelen davranışları anlamlandırması ve kendinigelen uyaranlara göre düzenlemesi ileride hem canlı tıpkı vakitte cansız etrafla olan davranışları etkileyerek korku bozukluğu geliştirme riskini barındırdığı söz etmektedir (Ainsworth, 1979).
1.2.4.3. Psikososyal Faktörler
Ebeveyn Tavırları: Ebeveyn tavır ve davranışlarının korku bozukluğu gelişimini etkilediğini söz eden biroldukça çalışma yapılmıştır. Yapılan müşahedeler kararında, güç ve gerilimli durumun varlığında endişeli çocukların anneleri çocuklarını hür bırakarak onların bu durumun üstesinden gelmelerine imkan tanımadığı anlaşılmaktadır. Denetim kümesinde yer alan annelere bakılırsa daha fazla olumsuz hislere sahip olan anneler, endişe yaratabilecek durumlarda çocuklarının çabasına müsaade vermeyip aşırı müdahaleci davranarak dert oluşumuna katkı sağlayabilmektedirler (Hudson ve Rapee, 2001).
Diğer Çevresel Faktörler: Araştırmalar, korku bozukluğuna sahip olan bireylerin yaşamlarında daha fazla iddia ya da denetim edilemeyen olaylar yaşamış olduklarını belirtmektedir. Çevresel etmenlere bakıldığında birinci vakit içinderda ergenlerle yapılan araştırmada, mahallelerindeki şiddetin, travmatik haberlere maruz kalmanın ve okulda yaşanan baskının tasaya olan hassaslığı artırarak korku bozukluğu geliştirme riskini kıymetli ölçüde arttırabileceğine ulaşılmaktadır (Slopen, Fitzmaurice, Williams ve Gilman, 2012; Barlow ve Durand, 2015).