Toplumsal tasa; genel nüfusa baktığımız vakit yaygın olarak görülen bir sorundur. Biroldukça insan çeşitli toplumsal durumlarda muhakkak bir dereceye kadar tasa yaşamaktadır. Toplumsal telaş, bir bireyin hayatı boyunca görülme oranı yüksek bir rahatsızlık bulunmasına karşın bu bozukluğun sebebini bulmaya yönelik çalışmaların sayısı çok azdır. Temel gaye ebeveyn tavrının toplumsal tasayı artırıcı eğilimlerini belirli başlıklar altında sunmak ve önümüzdeki senelerda bu alanda yapılacak araştırmalara yol göstermektir. Toplumsal korku seviyesi yüksek çocukların ailesinde toplumsal telaş seviyesi düşük çocukların ailelerine nazaran daha fazla çok kollayıcı tavırla karşılaştıkları ve ebeveynlerde bulunan bu çok kollayıcı tavır davranışının, çocukta toplumsal tasa oluşumuna büyük tesiri olduğu saptanmıştır. Yapılan bu gözden geçirme yazısında anne, baba tavırlarının çocuklarda toplumsal dert oluşumuna tesiri incelenmiştir.
A ile ortasında çocuğun gözlemlediği tüm davranışlar gelecekte yapacağı her davranışa temel oluşturacak yeri hazırlamaktadır. Bakım verenin çocuğa karşı gösterdiği ve takındığı tavırları, çocuğun kişilik gelişimi üzerinde büyük bir rolünün olduğu bilinmektedir. Ana-baba tavırlarına en genel haliyle baktığımızda: ilgisiz, demokratik, otoriter ana-baba tavırları olarak sıralayabiliriz. Çocuklar anne ve ya babalarını kendilerine rol model alırlar ve bu niçinle yetişme çağında ana-babasıyla özdeşim kuran çocuk, kişiliğinin ve karakterini anne ve babasından öğrendiği modele göre temellerini oluşturmaya başlar. Ebeveynleriyle özdeşim kuran çocuk anne babasıyla tıpkı tavırları stantlar. Bu tavır formu çocuğun hayatının tümünde tesirli olur. Ebeveynlerin çocuklarına karşı olan sağlıklı tavırları, çocuğun kendiyle huzurlu bir birey olmasında en kıymetli etkenlerden biri olarak görülebilir. Aykırısı durum olduğunda kendiyle barışık olmayan, toplum için sorunlu olan bireylerin artmasına niye olacaktır(1).
Anne-baba tavır metotları genel olarak şu biçimdedir (2):
1. Çok Hami Anne-Baba Tavrı,
2. Otoriter Anne-Baba Tavrı,
3. İlgisiz ve Kayıtsız Anne-Baba Tavrı,
4. İstikrarsız ve Kararsız Anne-Baba Tavrı,
5. Mükemmeliyetçi Anne-Baba Tavrı,
6. Hür Anne-Baba Tavrı (Çocuk Merkezci Aile),
7. Kabul Edici, İtimat Verici ve Demokratik Anne-Baba Tavrı
1.Aşırı Hami Anne -Baba Tavrı: Bu anne ve babalar ekseriyetle çocuklarını abartılı derecede yüksek denetimli ortamlarda büyüterek tabir yerindeyse; el bebek gül bebek büyütürler. Bu aileler çocuklarının üzerlerine titrer ve onları her türlü ortamlardan uzak tutarak tıpkı bir yapay akvaryumu andıran yetişme ortamında büyüterek bu yapay etrafa ahenk sağlamalarını beklerler. vakit içinde çocuk bu yapay dünyaya ahenk sağlamaya başlar ve dışarıdaki insanlara inançsız bir tavır ortasında olurlar. Anne babanın kurduğu bu yapay ortamda büyüyen çocuklar ailelerinden uzak yaşayamazlar ve bu çocuklar sıklıkla gelecekte fazlaca mutsuz olurlar. Yetişkin olduklarında kendilerini güçsüz değerli işleri başaramayacak bireyler olarak görürler. Bu çocukların şahsi gelişimlerine bakıldığında çoklukla yenilgiyi kabullenmiş bir ruh halleri olmuştur. Öğrenilmiş çaresizlik durumu bu çocukların besbelli özellikleri haline gelmiştir.
2. Otoriter Anne-Baba Tavrı: Çocuğu kendi ülkü ve gayelerine göre yetiştirme yaklaşımında olan bu anne babalar sıklıkla çocuklarına karşı katı, otoriter bir tavır sergileyen davranışlarda bulunurlar. Bu anne baba profili rastgele sorunlu bir durum olduğunda çocuğun o sorunlu davranışını caydırmak ismine sık sık cezaya başvururlar. Bu ailelerde çocuğa verilen haklar ekseriyetle en aza düşürülmüştür. Ebeveynleri tarafınca adaletsizlik içeren bu duruma maruz kalan çocuklar; kendini küçük görme ve aşağılık hissine kapılarak içe kapanık ve utangaç ya da çok korkak ve kırılgan bir karakter örüntüsüne sahip olurlar.
3.İlgisiz ve Kayıtsız Anne-Baba Tavrı:
Bu tavra sahip ebeveynler çocuklarının istedikleri hiç bir şeye kontrol ya da kısıtlama getirmezler. İlgisiz anne babalar çocuklarını ziyadesiyle ihmal ederler. Çocuğun ilgi ve isteğine karşı kayıtsız kalırlar. Bu durumla karşı karşıya kalan çocuk agresif ve öfkeli bir davranış içerisine girer. Sevgisiz ortamlarda büyüyen çocuklar çoklukla etraflarından tek bir şey istemektedirler; biraz şefkat ve ilgi. Fakat şefkat ve ilginin verilmediği ortamda büyüyen çocuk etrafından nazaranmediği bu ilgiyi daha sonraki kademelerde dışarıda aramaya başlayacaktır. Çocuk yavaş yavaş ailesinden uzaklaşacak ve ana babanın ona gereksinim hissettiği vakit içinderda da çocuk anne ve babasına ilgisiz kalacaktır.
4.Dengesiz ve Kararsız Anne -Baba Tavrı:
Bu ana baba tavrına sahip ebeveynler çocuk eğitiminde çocuğu nasıl yetiştirmeleri gerektiği konusunda kararsızdırlar. Ebeveynlerde, birinin hakikat olarak gördüğü bir şey başka ebeveyn tarafınca gerçek olarak değerlendirilmemekte ve bu durum kararında çocuk, iki durum içinde kalarak ne yapacağını bilemez bir biçimde bocalamaktadır. Ebeveynlerin tutarsız halleri çocuğun
Başını karıştırarak kişiliğini olumsuz bir biçimde etkilemektedir. Nerede, ne vakit, neyi yapacağını bilemeyen çocuklar ekseriyetle; yumuşak başlı, nazik, ürkek ya da pasif bir kişilik, kendini daima göstermeye çalışan, öfkeli, çabuk sonlanan, kişilik yapısına sahip olabilir.
5.Mükemmeliyetçi Anne -Baba Tavrı:
Bu anne babalar, kendi elde edemedikleri hayal ve ülkülerini çocuklarının yapabilitesine bakmaksızın çocuğun o ülküye ulaşmasını isterler. Bu ebeveynler çocuklarının her alanda başarılı olmasını isterler lakin bu durum çocuğun üzerine ağır yük yükler ve çocuk çocukluğunu sağlıklı olarak yaşayamadan bu yükün altında ezilerek, sağlıklı bir kişilik gelişimi gösteremez. Bunun kararında çocuk ikircikli hisler içerisinde olur. Bu ebeveynler çocuktan beklentileri doyumsuz olması sebebiyle, anne ve babayı model alan çocukta nerede duracağını bilmez bir doyumsuzluk içine girer. Bu çocuklar hangi işi yaparlarsa yapsınlar o işin en uygun düzeyini yakalamak için çabalarlar lakin aksi olduğu vakit büyük bir hayal kırıklığı içine girerler.
6.Serbest Anne -Baba Tavrı (Çocuk Merkezci Aile) :
Bu anne babalar çocuğu çok özgür bırakarak çocuğun özgür ve kontrolsüz bir etrafta başına buyruk büyümesine taban oluştururlar. Ana babalar kendi isteklerinden daha fazlaca çocuklarının istekleri ön planda fiyatlar. Çoklukla bu üzere durumlara , tek çocuklu ailelerde fazlaca sık rastlanır. Çocuk ailede olan tek inisiyatif sahibi bireyi durumundadır. Çocuğun bu biçimde bir aile ortamda yetişiyor olması onun doymak bilmez bir kişilik yapısını benimseyeceği kaçınılmaz bir gerçektir. Çocuğun bu biçimdesi bir kişiliğe sahip olması onun bencil, sorumluluk almayan, çabuk sonlanan ve küsen, tahammülsüz, gururlu, kibirli, şımarık, her dediğinin çabucak olmasını bekleyen davranış belirtileri gösterebilirler. Bu çeşit çocuklar toplumsal etrafa adapte olmakta kuvvetlik yaşarlar ve toplumsal etraflarından gitgide uzaklaşırlar.Bu çocuklar gerçeklerle karşı karşıya kaldıkları vakit her söylemiş olduklerinin olmadığını gördüklerinde hayal kırıklığı yaşayarak kendi içlerine çekilir ve toplumsal fobik belirtiler gösterirler.
7.Kabul Edici, İtimat Verici ve Demokratik Anne -Baba Tavrı:
Bu anne babalar çoklukla çocuklarına içten ve derin bir sevgi arasındadirler. Bu ebeveynler çocuklarına karşı olumlu bir rol modeli olurlar. Bu aileler çocuklarına çoklukla sorunlarının tahlili konusunda rehber olurlar . Çocuklarının ilgilerine gereksinimlerine her daim hürmet gösterirler. Bu ailelerde çocuk da ailenin bir bireyi olduğu için onun da fikrine kıymet vererek hürmet duyarlar. Demokratik ortamda büyüyen çocuklar; kendine ve toplumsal etrafında bulunan tüm canlılara saygılı ve hassastır. Bu çocuklar nerede duracağını bilen, geniş çerçeveden bakan, yaratıcı, etkin, fikirlerinin serbestçe söyleyebilen, kurallara ve otoriteye körü körüne bağlanmayan, etraflarıyla uyumlu bireyler olarak yetişir. Kabul edici, inanç gösteren ve demokratik anne -baba tavrına sahip bireyler bedensel, mental ve toplumsal açıdan sağlıklı yetişir.
Toplumsal Dert
Anksiyete, psikoloji yazınında hayli fazla kullanılan bir kavramdır. bununla birlikte anksiyetenin dehşet, korku, fobi ve biroldukca gerilim kavramı yerine de kullanıldığı görülmektedir. Dehşet, fark edilen tehlike durumuna karşı duyulan, kognitif, davranışsal ve fizyolojik reaksiyonlardır. Kaygı, sıklıkla bir nesne ya da kavrama gösterilen yansıyı içerir. Endişenin insanın kendini müdafaasında ehemmiyeti büyüktür. Fobi, tehlikenin dışın da, gerçekte rastgele bir endişe ya da dert duyulmayacak bir obje ya da nesneye, aktivite ya da duruma karşı çok endişe duyma ve kaçınma davranışında bulunulan özel bir durumdur(3).Fobinin içeriği ve şiddeti mantıkla anlatılamaz, fikirle izah edilemez; kişinin iradesiyle denetlenemez, engellenemez (4). Gerilim, olumlu ve negatif durumların sebep olduğu bir tansiyon olarak açıklanır.
(3) Dert, tehdit algısının hissedildiği, meydan okunan bir ortamda, kişinin kendisini yetersiz bakılırsarek oluşturduğu bir durumdur. Birey karşı karşıya geldiği bu durumla, şahsi eksikliklerinin, dilek etmediği sonuçları üzerine ağırlaşır (5).
Toplumsal fobi, toplumsal etrafta hissedilen anksiyete ve kaygı veren rahatsızlık yaratan yaşantıları ile toplumsal ortamlardan bilerek kaçınma ve öbürleri tarafınca negatif değerlendirilmekten korkma formunda tanımlamaktadır(6). Toplumsal tasayı en düzgün açıklayan terapi modellerinden biri bilişsel terapi modelidir. Bilişsel terapi modelinde, toplumsal anksiyetenin temelinde yatan, kişinin kuvvetli bir halde toplumsal etrafında uygun bir izlenim bırakma dileğinin bulunması ve bunu gerçekleştirebilme yeteneğine karşı görünür bir güvensizlik ve kaygı duymasıdır. Toplumsal tasa yaşayan bireyler, bir topluluğun önünde uygun olmayan biçimde davranacaklarını ve bu durumun kararında ortaya çıkacak olan şeyin; reddedilmeye, bedel yahut statü kaybına sebep olacağı yahut değer verdikleri ferdi gayelerine erişmede onları zayıf görünmeye ve başarısızlığa uğratacağını düşünürler(7). Toplumsal anksiyetenin kognitif eksiklikler ve kognitif çarpıtmalar ile olan ilişkilisinin irdelendiği araştırmaları özetleyen Monfries ve Kafer bu araştırmaların toplumsal korkunun; negatif etkileşimlerin seçici olarak anımsanması, kişinin kendi toplumsal hünerlerini küçümseyerek, olumlu değerlendirmelerini ise dışsal faktörlere yüklenmesi fakat başarısız olunan durumlarda da başarısızlığının niçininin kendi içsel faktörlerine yüklemesi durumu vardır. Şahıstaki bu olumsuz benlik değerlendirmesinin ve başka bireylerin dertli bireye gösterdikleri olumsuz yansıların aslında kişinin bilişsel çarpıtmaları ve kendinde bulduğu yetersizlikleriyle bağlı olduğunu belirtmişlerdir(8).
Toplumsal tasa, kaçınma yahut bir davranışın gerçekleştirildiği durumlarda meşakkat hissetmedir. Bireyin bayağı günlük işlerini, mesleksel yahut okulla ilgili fonksiyonelliğini, toplumsal aktivitelerini yahut ferdi bağlarını sekteye uğratan bir durum, olarak tanımlanmaktadır(9).
Toplumsal dertli bireylerde en sık görülen telaşlar; toplum önünde konuşma derdi, yemek yerken izlenme derdi, diğerleriyle görüşmelere ya da toplantılara katılma telaşı olabilir. Toplumsal telaşı yüksek şahıslar yaşadıkları korkuyu başka şahısların fark edeceğini ve onların önünde komik duruma düşeceklerinden epeyce korkarlar. Bu niçinle toplumsal derdi yüksek şahıslar, olumsuz biçimde değerlendirilmeye karşı çok hassas oldukları gözlenmektedir(10).
Anne Baba Tavrının Toplumsal Korkuya Olan Tesirleri
Her anne–baba farkında olarak yahut farkında olmaksızın, çocuklarına karşı farklı tavır ortasında olabilmektedir. Örneğin, ailede kimi çocuklar, fazla sevilirken, kimi çocuklara çok baskı yapılmaktadır. Kimi çocuklarda istenmedik çocuk olarak kabul edilmekte ya da daha fazlaca ilgi ve müsamaha gösterilmektedir. Bu farklı ve orantısız tavırlar, çocuğun karakterinin ya da toplumsal olarak gelişmesinin farklı formlar kazanmasına sebep olmaktadır(11).
Çok gözetici anne baba modeli, çocuğun bağımsız olmasını ve yeteneklerini kullanabilmesinin önünde engelleyici bir durum oluşturur. Bu durumun kararında da çocuk ebeveynine bağımlı hale gelerek, gelecekte toplumsal tasası olan bir birey olabilmektedir(12). Kimi çalışmalar, toplumsal dertli bireylerin, anne-babalarının abartılı derecede esirgeyici, umursamaz, çocuğunun fikrine kıymet vermeyen ve devamlı olarak çocuklarını utandırma eğiliminde olan ebeveynler olduklarını göstermektedir(13).
Kabullenici ve demokratik ve sevgiyle çocuklarını yetiştiren ailelerin çocukları kendine itimadı tam bireyler olurken, çok bir biçimde esirgeyici, çok kuralcı, sert yahut çocuğun fikrine tahammülü ve müsamahası olmayan ailelerin çocukları, kendine olan itimadı düşük bireyler olmaktadırlar(14).
Çok gözetici ebeveynlere baktığımızda bu tavrı sergilemelerinin temelinde anne babanın kendine olan itimadın tam olmamasından ileri geldiği belirtilmektedir(11).
Ülkemizde ve Dünyada Yapılmış İlgili Çalışmalar
Ülkemizde yapılan bir araştırmada ebeveyn tavır ve davranışlarına dair 34 yayınlanmış yayın derlenmiştir. bu yayınlarda anne baba yahut bakım verenin tavır ve davranışlarının çocukları üzerinde oluşan tesirleri incelenmiştir. Anne baba ya da bakım verenin tavır ve davranışlarında görülen baskı, çok disiplin ve çok koruyuculuğa karşılık gelen davranışların çocuklar üzerinde oluşacak tesirleri olumsuz buna rağmen demokratik ve kabul edici ebevyn tavır ve davranışlarının tesirleri olumlu bulunmuştur (15).Ailede yalnızca annenin çocuğunu yetiştirme tavrı değil babanın tavrının da kıymetli olduğu bilinmektedir. Lakin Türk toplumuna baktığımızda çoklukla çocuk bakımı yalnızca annenin bir nazaranvi olarak görülmektedir. Bu niçinle Annenin çocuğuyla geçirdiği vakit dilimi ve kurduğu irtibat babaya oranla daha fazladır [16].
Çocuk yetiştirme tavırları kültürden kültüre değişebileceği üzere muhakkak bir kültürde vaktin güncellenmesiyle ve ailelerin gelişmişliğine bakılırsa de değişebilir. Kimi durumlarda misal toplumlarda vakit ortasında görülen değişimler, ortasında bulundukları periyodun toplumsal ve sosyoekonomik durumuna ahenk sağlamaya çalışmak kimi vakit ailenin farklı muhtaçlıklar içine girmesine ve ailenin hayatına farklı sorumlulukların eklenmesine , bu sebeple aile içi bağlantılarda ve rollerde oluşan değişimlere niye olabilmektedir. Aileler içinde görülen bu farklıklar kişisel ve hayati şartların emsal olmamasından kaynaklanır (17).
Ülkemiz haricinde yapılan araştırmalarda çocuk yetiştirme tavırları ile ilgili olarak genelde kültürün çocuk yetiştirme tavırlarına tesiri incelenmiştir (18).
Birtakım araştırmacılar anneye ve çocuğa ilişkin sosyodemografik özeliklerin anne tavırlarına tesirini araştırmışlardır (19).
Türkiye’de yapılan birtakım çalışmaların birçoklarında annenin çocuk yetiştirme tavırlarını etkileyebileceği düşünülen sosyodemografik özellikler , annenin eğitimli oluşu ve anne-babanın yetiştiriliş biçimi üzere tesirler de bakılmıştır. (20,21,22,23,24). Bu çalışmaların sonuçlarının çelişkili olduğu görülmüştür.
Sonuç
Yapılan literatür taramasında, çok hami anne-baba tavrının toplumsal telaşın ortaya çıkmasında kıymetli bir rolünün olduğu görülmektedir. (Akyıl,2000) Çok esirgeyici ana-baba tavrı çocuğun bağımsızlığını, marifet ve yeteneklerini yerinde ve faal kullanımını engellemekte ve bunun kararında anneye ya da babaya bağımlılık geliştiren anniçin yahut babadan ya da ona bakım vereninden ayrılamayan çocuk olarak geri dönmektedir. Ebeveynler, çocuğun ‘ben kendim yapmak istiyorum’ davranışına, çok derecede gözetici ya da çok derecede reddedici yansılar verdikleri vakit , çocuk özerkliğini utangaçlıkla yahut dertle birleştirmeyi öğrenir. Bu öğrenme çocuğun o davranışı yapma mümkünlüğünü azaltarak, tekrar o davranışı yapmasını mahzurlar.
(Bögels, Oosten, Muris, Smulders, 2001).Anne baba çocuk yetiştirme tavırlarının çocukların psikososyal ve duygusal gelişimleri üzerinde kalıcı tesirler bıraktığı bilhassa kimlik ve çocuğun benlik gelişmeninde ve toplumsal bağlarının oluşmasında epeyce değerli bir rolünün olduğunu görmekteyiz.
Yapılan birtakım araştırmaların kararı,(Özcan,2010) ebeveynlerin demokratik bir tavır ortasında olmalarının çocukların daha az bozuk ruhsal belirti oluşmasında ve daha fazlaca benlik hürmetlerinin bulunmasına, yeteneklerini daha yeterli geliştirmelerine, kendilerini yalnız hissetmemelerine ve toplumsal anksiyeteyi daha az yaşantıladıklarına imkan verdiği göstermektedir.
(Takako 1994) toplumsal anksiyetesi olan bireylerin anne babalarının, denetim etme, çok müdafaacı olma, kural koyma daha az duygusal takviye sağlamaya eğilimi ortasında oldukları belirtilmiştir. Ailelerin yanlış olan bu yaklaşımları çocuğun toplumsal ortamlara gireceği vakit, huzursuz ve telaşlı bulunmasına sebep olmaktadır. Ebeveynlerin çok müdafaacı olmaları, çocuğun özgürlüğünü kısıtlamaları, çocuğun toplumsal dert oluşturmasına niye olabilmektedir. İlgisiz, otoriter ve reddedici ailelerin çocukları daha utangaç ve içekapanık ya da utangaç olduklarını, (Kılıççı,2006)ailelerin bu olumsuz tavırlarının çocuktaki utangaçlık his ve davranışını pekiştirmede büyük rol aldığını, ayrıyeten bu örüntünün çocukta davranış bozukluğu düzebir daha gelmesine niye olabildiği bulunmuştur. (Öz, 2002).
başka yandan, fikirlere değer veren ve demokratik yapıda olan aile ortamında büyüyen çocuklar bu rahat ortamın onların kişilik oluşumlarına olumlu katkılarından dolayı, fikirlerini, hislerini açıkça söz edebilmekte ve rahatça ortaya koyabilmektedirler. Çocukla ilgili kararların alınmasında çocuğun da fikrinin alınması çocuğun kendine olan itimadını artırmakta ve bu itimat hissinin çocuğun kişiliğinin oluşumunda ona olumlu tarafta katkı sağlamaktadır. Çocuk kendini söz etmede, dışadönük olmada ve yaratıcı olabilmede başarılı olma özellikleri göstermektedir. Bu bağlamda birey, gelecekte toplumsal bağlantılarında daha rahat olabilecektir. (Yavuzer, 2003)
Sonuç olarak özetle şunları söyleyebiliriz; ailenin gösterdiği olumsuz tavırları toplumsal korkunun oluşmasına yol açar. Örneğin; müspet bir tavra sahip ailede büyüyen bireyler toplumsal dertten çok uzak şahıslar olarak geleceğe hazırlanacaklarından dolayı sorunlarını kolay ve akılcı formüllerle çözme yeterliliğine de sahip olacaklardır. Bunu becere bilen çocuk hayatı boyunca muvaffakiyete ulaşma konusunda daha ehil bir kişiliğe sahip olacaktır. Aksi durum da ise meseleleriyle baş edemeyen, devamlı olarak toplumsal tasa ortasında olan, kendini açıklamada kuvvetlik çeken ve bu olumsuz durumlara bağlı olarak hayatta muvaffakiyet elde edemeyen toplumsal telaşlı bireylerin artmasına niye olacaklardır.
A ile ortasında çocuğun gözlemlediği tüm davranışlar gelecekte yapacağı her davranışa temel oluşturacak yeri hazırlamaktadır. Bakım verenin çocuğa karşı gösterdiği ve takındığı tavırları, çocuğun kişilik gelişimi üzerinde büyük bir rolünün olduğu bilinmektedir. Ana-baba tavırlarına en genel haliyle baktığımızda: ilgisiz, demokratik, otoriter ana-baba tavırları olarak sıralayabiliriz. Çocuklar anne ve ya babalarını kendilerine rol model alırlar ve bu niçinle yetişme çağında ana-babasıyla özdeşim kuran çocuk, kişiliğinin ve karakterini anne ve babasından öğrendiği modele göre temellerini oluşturmaya başlar. Ebeveynleriyle özdeşim kuran çocuk anne babasıyla tıpkı tavırları stantlar. Bu tavır formu çocuğun hayatının tümünde tesirli olur. Ebeveynlerin çocuklarına karşı olan sağlıklı tavırları, çocuğun kendiyle huzurlu bir birey olmasında en kıymetli etkenlerden biri olarak görülebilir. Aykırısı durum olduğunda kendiyle barışık olmayan, toplum için sorunlu olan bireylerin artmasına niye olacaktır(1).
Anne-baba tavır metotları genel olarak şu biçimdedir (2):
1. Çok Hami Anne-Baba Tavrı,
2. Otoriter Anne-Baba Tavrı,
3. İlgisiz ve Kayıtsız Anne-Baba Tavrı,
4. İstikrarsız ve Kararsız Anne-Baba Tavrı,
5. Mükemmeliyetçi Anne-Baba Tavrı,
6. Hür Anne-Baba Tavrı (Çocuk Merkezci Aile),
7. Kabul Edici, İtimat Verici ve Demokratik Anne-Baba Tavrı
1.Aşırı Hami Anne -Baba Tavrı: Bu anne ve babalar ekseriyetle çocuklarını abartılı derecede yüksek denetimli ortamlarda büyüterek tabir yerindeyse; el bebek gül bebek büyütürler. Bu aileler çocuklarının üzerlerine titrer ve onları her türlü ortamlardan uzak tutarak tıpkı bir yapay akvaryumu andıran yetişme ortamında büyüterek bu yapay etrafa ahenk sağlamalarını beklerler. vakit içinde çocuk bu yapay dünyaya ahenk sağlamaya başlar ve dışarıdaki insanlara inançsız bir tavır ortasında olurlar. Anne babanın kurduğu bu yapay ortamda büyüyen çocuklar ailelerinden uzak yaşayamazlar ve bu çocuklar sıklıkla gelecekte fazlaca mutsuz olurlar. Yetişkin olduklarında kendilerini güçsüz değerli işleri başaramayacak bireyler olarak görürler. Bu çocukların şahsi gelişimlerine bakıldığında çoklukla yenilgiyi kabullenmiş bir ruh halleri olmuştur. Öğrenilmiş çaresizlik durumu bu çocukların besbelli özellikleri haline gelmiştir.
2. Otoriter Anne-Baba Tavrı: Çocuğu kendi ülkü ve gayelerine göre yetiştirme yaklaşımında olan bu anne babalar sıklıkla çocuklarına karşı katı, otoriter bir tavır sergileyen davranışlarda bulunurlar. Bu anne baba profili rastgele sorunlu bir durum olduğunda çocuğun o sorunlu davranışını caydırmak ismine sık sık cezaya başvururlar. Bu ailelerde çocuğa verilen haklar ekseriyetle en aza düşürülmüştür. Ebeveynleri tarafınca adaletsizlik içeren bu duruma maruz kalan çocuklar; kendini küçük görme ve aşağılık hissine kapılarak içe kapanık ve utangaç ya da çok korkak ve kırılgan bir karakter örüntüsüne sahip olurlar.
3.İlgisiz ve Kayıtsız Anne-Baba Tavrı:
Bu tavra sahip ebeveynler çocuklarının istedikleri hiç bir şeye kontrol ya da kısıtlama getirmezler. İlgisiz anne babalar çocuklarını ziyadesiyle ihmal ederler. Çocuğun ilgi ve isteğine karşı kayıtsız kalırlar. Bu durumla karşı karşıya kalan çocuk agresif ve öfkeli bir davranış içerisine girer. Sevgisiz ortamlarda büyüyen çocuklar çoklukla etraflarından tek bir şey istemektedirler; biraz şefkat ve ilgi. Fakat şefkat ve ilginin verilmediği ortamda büyüyen çocuk etrafından nazaranmediği bu ilgiyi daha sonraki kademelerde dışarıda aramaya başlayacaktır. Çocuk yavaş yavaş ailesinden uzaklaşacak ve ana babanın ona gereksinim hissettiği vakit içinderda da çocuk anne ve babasına ilgisiz kalacaktır.
4.Dengesiz ve Kararsız Anne -Baba Tavrı:
Bu ana baba tavrına sahip ebeveynler çocuk eğitiminde çocuğu nasıl yetiştirmeleri gerektiği konusunda kararsızdırlar. Ebeveynlerde, birinin hakikat olarak gördüğü bir şey başka ebeveyn tarafınca gerçek olarak değerlendirilmemekte ve bu durum kararında çocuk, iki durum içinde kalarak ne yapacağını bilemez bir biçimde bocalamaktadır. Ebeveynlerin tutarsız halleri çocuğun
Başını karıştırarak kişiliğini olumsuz bir biçimde etkilemektedir. Nerede, ne vakit, neyi yapacağını bilemeyen çocuklar ekseriyetle; yumuşak başlı, nazik, ürkek ya da pasif bir kişilik, kendini daima göstermeye çalışan, öfkeli, çabuk sonlanan, kişilik yapısına sahip olabilir.
5.Mükemmeliyetçi Anne -Baba Tavrı:
Bu anne babalar, kendi elde edemedikleri hayal ve ülkülerini çocuklarının yapabilitesine bakmaksızın çocuğun o ülküye ulaşmasını isterler. Bu ebeveynler çocuklarının her alanda başarılı olmasını isterler lakin bu durum çocuğun üzerine ağır yük yükler ve çocuk çocukluğunu sağlıklı olarak yaşayamadan bu yükün altında ezilerek, sağlıklı bir kişilik gelişimi gösteremez. Bunun kararında çocuk ikircikli hisler içerisinde olur. Bu ebeveynler çocuktan beklentileri doyumsuz olması sebebiyle, anne ve babayı model alan çocukta nerede duracağını bilmez bir doyumsuzluk içine girer. Bu çocuklar hangi işi yaparlarsa yapsınlar o işin en uygun düzeyini yakalamak için çabalarlar lakin aksi olduğu vakit büyük bir hayal kırıklığı içine girerler.
6.Serbest Anne -Baba Tavrı (Çocuk Merkezci Aile) :
Bu anne babalar çocuğu çok özgür bırakarak çocuğun özgür ve kontrolsüz bir etrafta başına buyruk büyümesine taban oluştururlar. Ana babalar kendi isteklerinden daha fazlaca çocuklarının istekleri ön planda fiyatlar. Çoklukla bu üzere durumlara , tek çocuklu ailelerde fazlaca sık rastlanır. Çocuk ailede olan tek inisiyatif sahibi bireyi durumundadır. Çocuğun bu biçimde bir aile ortamda yetişiyor olması onun doymak bilmez bir kişilik yapısını benimseyeceği kaçınılmaz bir gerçektir. Çocuğun bu biçimdesi bir kişiliğe sahip olması onun bencil, sorumluluk almayan, çabuk sonlanan ve küsen, tahammülsüz, gururlu, kibirli, şımarık, her dediğinin çabucak olmasını bekleyen davranış belirtileri gösterebilirler. Bu çeşit çocuklar toplumsal etrafa adapte olmakta kuvvetlik yaşarlar ve toplumsal etraflarından gitgide uzaklaşırlar.Bu çocuklar gerçeklerle karşı karşıya kaldıkları vakit her söylemiş olduklerinin olmadığını gördüklerinde hayal kırıklığı yaşayarak kendi içlerine çekilir ve toplumsal fobik belirtiler gösterirler.
7.Kabul Edici, İtimat Verici ve Demokratik Anne -Baba Tavrı:
Bu anne babalar çoklukla çocuklarına içten ve derin bir sevgi arasındadirler. Bu ebeveynler çocuklarına karşı olumlu bir rol modeli olurlar. Bu aileler çocuklarına çoklukla sorunlarının tahlili konusunda rehber olurlar . Çocuklarının ilgilerine gereksinimlerine her daim hürmet gösterirler. Bu ailelerde çocuk da ailenin bir bireyi olduğu için onun da fikrine kıymet vererek hürmet duyarlar. Demokratik ortamda büyüyen çocuklar; kendine ve toplumsal etrafında bulunan tüm canlılara saygılı ve hassastır. Bu çocuklar nerede duracağını bilen, geniş çerçeveden bakan, yaratıcı, etkin, fikirlerinin serbestçe söyleyebilen, kurallara ve otoriteye körü körüne bağlanmayan, etraflarıyla uyumlu bireyler olarak yetişir. Kabul edici, inanç gösteren ve demokratik anne -baba tavrına sahip bireyler bedensel, mental ve toplumsal açıdan sağlıklı yetişir.
Toplumsal Dert
Anksiyete, psikoloji yazınında hayli fazla kullanılan bir kavramdır. bununla birlikte anksiyetenin dehşet, korku, fobi ve biroldukca gerilim kavramı yerine de kullanıldığı görülmektedir. Dehşet, fark edilen tehlike durumuna karşı duyulan, kognitif, davranışsal ve fizyolojik reaksiyonlardır. Kaygı, sıklıkla bir nesne ya da kavrama gösterilen yansıyı içerir. Endişenin insanın kendini müdafaasında ehemmiyeti büyüktür. Fobi, tehlikenin dışın da, gerçekte rastgele bir endişe ya da dert duyulmayacak bir obje ya da nesneye, aktivite ya da duruma karşı çok endişe duyma ve kaçınma davranışında bulunulan özel bir durumdur(3).Fobinin içeriği ve şiddeti mantıkla anlatılamaz, fikirle izah edilemez; kişinin iradesiyle denetlenemez, engellenemez (4). Gerilim, olumlu ve negatif durumların sebep olduğu bir tansiyon olarak açıklanır.
(3) Dert, tehdit algısının hissedildiği, meydan okunan bir ortamda, kişinin kendisini yetersiz bakılırsarek oluşturduğu bir durumdur. Birey karşı karşıya geldiği bu durumla, şahsi eksikliklerinin, dilek etmediği sonuçları üzerine ağırlaşır (5).
Toplumsal fobi, toplumsal etrafta hissedilen anksiyete ve kaygı veren rahatsızlık yaratan yaşantıları ile toplumsal ortamlardan bilerek kaçınma ve öbürleri tarafınca negatif değerlendirilmekten korkma formunda tanımlamaktadır(6). Toplumsal tasayı en düzgün açıklayan terapi modellerinden biri bilişsel terapi modelidir. Bilişsel terapi modelinde, toplumsal anksiyetenin temelinde yatan, kişinin kuvvetli bir halde toplumsal etrafında uygun bir izlenim bırakma dileğinin bulunması ve bunu gerçekleştirebilme yeteneğine karşı görünür bir güvensizlik ve kaygı duymasıdır. Toplumsal tasa yaşayan bireyler, bir topluluğun önünde uygun olmayan biçimde davranacaklarını ve bu durumun kararında ortaya çıkacak olan şeyin; reddedilmeye, bedel yahut statü kaybına sebep olacağı yahut değer verdikleri ferdi gayelerine erişmede onları zayıf görünmeye ve başarısızlığa uğratacağını düşünürler(7). Toplumsal anksiyetenin kognitif eksiklikler ve kognitif çarpıtmalar ile olan ilişkilisinin irdelendiği araştırmaları özetleyen Monfries ve Kafer bu araştırmaların toplumsal korkunun; negatif etkileşimlerin seçici olarak anımsanması, kişinin kendi toplumsal hünerlerini küçümseyerek, olumlu değerlendirmelerini ise dışsal faktörlere yüklenmesi fakat başarısız olunan durumlarda da başarısızlığının niçininin kendi içsel faktörlerine yüklemesi durumu vardır. Şahıstaki bu olumsuz benlik değerlendirmesinin ve başka bireylerin dertli bireye gösterdikleri olumsuz yansıların aslında kişinin bilişsel çarpıtmaları ve kendinde bulduğu yetersizlikleriyle bağlı olduğunu belirtmişlerdir(8).
Toplumsal tasa, kaçınma yahut bir davranışın gerçekleştirildiği durumlarda meşakkat hissetmedir. Bireyin bayağı günlük işlerini, mesleksel yahut okulla ilgili fonksiyonelliğini, toplumsal aktivitelerini yahut ferdi bağlarını sekteye uğratan bir durum, olarak tanımlanmaktadır(9).
Toplumsal dertli bireylerde en sık görülen telaşlar; toplum önünde konuşma derdi, yemek yerken izlenme derdi, diğerleriyle görüşmelere ya da toplantılara katılma telaşı olabilir. Toplumsal telaşı yüksek şahıslar yaşadıkları korkuyu başka şahısların fark edeceğini ve onların önünde komik duruma düşeceklerinden epeyce korkarlar. Bu niçinle toplumsal derdi yüksek şahıslar, olumsuz biçimde değerlendirilmeye karşı çok hassas oldukları gözlenmektedir(10).
Anne Baba Tavrının Toplumsal Korkuya Olan Tesirleri
Her anne–baba farkında olarak yahut farkında olmaksızın, çocuklarına karşı farklı tavır ortasında olabilmektedir. Örneğin, ailede kimi çocuklar, fazla sevilirken, kimi çocuklara çok baskı yapılmaktadır. Kimi çocuklarda istenmedik çocuk olarak kabul edilmekte ya da daha fazlaca ilgi ve müsamaha gösterilmektedir. Bu farklı ve orantısız tavırlar, çocuğun karakterinin ya da toplumsal olarak gelişmesinin farklı formlar kazanmasına sebep olmaktadır(11).
Çok gözetici anne baba modeli, çocuğun bağımsız olmasını ve yeteneklerini kullanabilmesinin önünde engelleyici bir durum oluşturur. Bu durumun kararında da çocuk ebeveynine bağımlı hale gelerek, gelecekte toplumsal tasası olan bir birey olabilmektedir(12). Kimi çalışmalar, toplumsal dertli bireylerin, anne-babalarının abartılı derecede esirgeyici, umursamaz, çocuğunun fikrine kıymet vermeyen ve devamlı olarak çocuklarını utandırma eğiliminde olan ebeveynler olduklarını göstermektedir(13).
Kabullenici ve demokratik ve sevgiyle çocuklarını yetiştiren ailelerin çocukları kendine itimadı tam bireyler olurken, çok bir biçimde esirgeyici, çok kuralcı, sert yahut çocuğun fikrine tahammülü ve müsamahası olmayan ailelerin çocukları, kendine olan itimadı düşük bireyler olmaktadırlar(14).
Çok gözetici ebeveynlere baktığımızda bu tavrı sergilemelerinin temelinde anne babanın kendine olan itimadın tam olmamasından ileri geldiği belirtilmektedir(11).
Ülkemizde ve Dünyada Yapılmış İlgili Çalışmalar
Ülkemizde yapılan bir araştırmada ebeveyn tavır ve davranışlarına dair 34 yayınlanmış yayın derlenmiştir. bu yayınlarda anne baba yahut bakım verenin tavır ve davranışlarının çocukları üzerinde oluşan tesirleri incelenmiştir. Anne baba ya da bakım verenin tavır ve davranışlarında görülen baskı, çok disiplin ve çok koruyuculuğa karşılık gelen davranışların çocuklar üzerinde oluşacak tesirleri olumsuz buna rağmen demokratik ve kabul edici ebevyn tavır ve davranışlarının tesirleri olumlu bulunmuştur (15).Ailede yalnızca annenin çocuğunu yetiştirme tavrı değil babanın tavrının da kıymetli olduğu bilinmektedir. Lakin Türk toplumuna baktığımızda çoklukla çocuk bakımı yalnızca annenin bir nazaranvi olarak görülmektedir. Bu niçinle Annenin çocuğuyla geçirdiği vakit dilimi ve kurduğu irtibat babaya oranla daha fazladır [16].
Çocuk yetiştirme tavırları kültürden kültüre değişebileceği üzere muhakkak bir kültürde vaktin güncellenmesiyle ve ailelerin gelişmişliğine bakılırsa de değişebilir. Kimi durumlarda misal toplumlarda vakit ortasında görülen değişimler, ortasında bulundukları periyodun toplumsal ve sosyoekonomik durumuna ahenk sağlamaya çalışmak kimi vakit ailenin farklı muhtaçlıklar içine girmesine ve ailenin hayatına farklı sorumlulukların eklenmesine , bu sebeple aile içi bağlantılarda ve rollerde oluşan değişimlere niye olabilmektedir. Aileler içinde görülen bu farklıklar kişisel ve hayati şartların emsal olmamasından kaynaklanır (17).
Ülkemiz haricinde yapılan araştırmalarda çocuk yetiştirme tavırları ile ilgili olarak genelde kültürün çocuk yetiştirme tavırlarına tesiri incelenmiştir (18).
Birtakım araştırmacılar anneye ve çocuğa ilişkin sosyodemografik özeliklerin anne tavırlarına tesirini araştırmışlardır (19).
Türkiye’de yapılan birtakım çalışmaların birçoklarında annenin çocuk yetiştirme tavırlarını etkileyebileceği düşünülen sosyodemografik özellikler , annenin eğitimli oluşu ve anne-babanın yetiştiriliş biçimi üzere tesirler de bakılmıştır. (20,21,22,23,24). Bu çalışmaların sonuçlarının çelişkili olduğu görülmüştür.
Sonuç
Yapılan literatür taramasında, çok hami anne-baba tavrının toplumsal telaşın ortaya çıkmasında kıymetli bir rolünün olduğu görülmektedir. (Akyıl,2000) Çok esirgeyici ana-baba tavrı çocuğun bağımsızlığını, marifet ve yeteneklerini yerinde ve faal kullanımını engellemekte ve bunun kararında anneye ya da babaya bağımlılık geliştiren anniçin yahut babadan ya da ona bakım vereninden ayrılamayan çocuk olarak geri dönmektedir. Ebeveynler, çocuğun ‘ben kendim yapmak istiyorum’ davranışına, çok derecede gözetici ya da çok derecede reddedici yansılar verdikleri vakit , çocuk özerkliğini utangaçlıkla yahut dertle birleştirmeyi öğrenir. Bu öğrenme çocuğun o davranışı yapma mümkünlüğünü azaltarak, tekrar o davranışı yapmasını mahzurlar.
(Bögels, Oosten, Muris, Smulders, 2001).Anne baba çocuk yetiştirme tavırlarının çocukların psikososyal ve duygusal gelişimleri üzerinde kalıcı tesirler bıraktığı bilhassa kimlik ve çocuğun benlik gelişmeninde ve toplumsal bağlarının oluşmasında epeyce değerli bir rolünün olduğunu görmekteyiz.
Yapılan birtakım araştırmaların kararı,(Özcan,2010) ebeveynlerin demokratik bir tavır ortasında olmalarının çocukların daha az bozuk ruhsal belirti oluşmasında ve daha fazlaca benlik hürmetlerinin bulunmasına, yeteneklerini daha yeterli geliştirmelerine, kendilerini yalnız hissetmemelerine ve toplumsal anksiyeteyi daha az yaşantıladıklarına imkan verdiği göstermektedir.
(Takako 1994) toplumsal anksiyetesi olan bireylerin anne babalarının, denetim etme, çok müdafaacı olma, kural koyma daha az duygusal takviye sağlamaya eğilimi ortasında oldukları belirtilmiştir. Ailelerin yanlış olan bu yaklaşımları çocuğun toplumsal ortamlara gireceği vakit, huzursuz ve telaşlı bulunmasına sebep olmaktadır. Ebeveynlerin çok müdafaacı olmaları, çocuğun özgürlüğünü kısıtlamaları, çocuğun toplumsal dert oluşturmasına niye olabilmektedir. İlgisiz, otoriter ve reddedici ailelerin çocukları daha utangaç ve içekapanık ya da utangaç olduklarını, (Kılıççı,2006)ailelerin bu olumsuz tavırlarının çocuktaki utangaçlık his ve davranışını pekiştirmede büyük rol aldığını, ayrıyeten bu örüntünün çocukta davranış bozukluğu düzebir daha gelmesine niye olabildiği bulunmuştur. (Öz, 2002).
başka yandan, fikirlere değer veren ve demokratik yapıda olan aile ortamında büyüyen çocuklar bu rahat ortamın onların kişilik oluşumlarına olumlu katkılarından dolayı, fikirlerini, hislerini açıkça söz edebilmekte ve rahatça ortaya koyabilmektedirler. Çocukla ilgili kararların alınmasında çocuğun da fikrinin alınması çocuğun kendine olan itimadını artırmakta ve bu itimat hissinin çocuğun kişiliğinin oluşumunda ona olumlu tarafta katkı sağlamaktadır. Çocuk kendini söz etmede, dışadönük olmada ve yaratıcı olabilmede başarılı olma özellikleri göstermektedir. Bu bağlamda birey, gelecekte toplumsal bağlantılarında daha rahat olabilecektir. (Yavuzer, 2003)
Sonuç olarak özetle şunları söyleyebiliriz; ailenin gösterdiği olumsuz tavırları toplumsal korkunun oluşmasına yol açar. Örneğin; müspet bir tavra sahip ailede büyüyen bireyler toplumsal dertten çok uzak şahıslar olarak geleceğe hazırlanacaklarından dolayı sorunlarını kolay ve akılcı formüllerle çözme yeterliliğine de sahip olacaklardır. Bunu becere bilen çocuk hayatı boyunca muvaffakiyete ulaşma konusunda daha ehil bir kişiliğe sahip olacaktır. Aksi durum da ise meseleleriyle baş edemeyen, devamlı olarak toplumsal tasa ortasında olan, kendini açıklamada kuvvetlik çeken ve bu olumsuz durumlara bağlı olarak hayatta muvaffakiyet elde edemeyen toplumsal telaşlı bireylerin artmasına niye olacaklardır.